جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علی بن الحسین الموسوی مشهور به «سید مرتضی» از عالمان بزرگ تاریخ تشیع در قرون چهارم و پنجم است که در پایه گذاری عقل گرایی در فهم دین و تفسیر قرآن نقش ممتازی دارد. قرآن موضوع تعقل و تفکر را مورد تاکید قرار داده است٬ و در سنت معصومان: نیز اهمیت جایگاه عقل در فرایند فهم و معرفت دینی ٬ نمایان است. شایان توجه است که مفسران فریقین همواره از نیروی عقل به هنگام تفسیر آیات مرتبط باعقل کمک گرفته‌٬ و مجموعه عظیمی از تفسیر عقلی قرآن را به وجود آورده اند. در این میان، سیدمرتضی علم‌الهدی با رویکرد عقلی-کلامی به تحلیل و بررسی آیات قرآن پرداخته٬ و با عنایت به موقعیت شهر بغداد(وجود جریان های فکری و نحله های مذهبی)به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته است. و رویکرد عقل گرایانه سیدمرتضی٬ ریشه در منزلت عقل در مبانی کلامی شیعه دارد. وی عقل را مجموعه ای از علوم ضروری می داند که رهاورد آن، اصول کلی هستی شناختی، معرفت شناختی،ارزش شناختی و استلزامات بی واسطه آنها می باشد. وی به دنبال ارائه ساختاری عقلانی از مکتب امامیه است؛ بدین جهت آموزه های تفسیری را بر اساس داده های عقلی٬ و فارغ از ابزارهای ظنی استوار می سازد. او عقل را هم به عنوان منبع و هم به مثابه ابزار در فهم و تفسیر می داند. موضوع این رساله، بررسی شاخص های عقلگرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است. که به هدف بازشناسی مبانی نظری سیدمرتضی در تفسیر کلامی صورت گرفته است. در این رساله پس از بررسی زمینه های عقل گرایی در عصر سید مرتضی٬ با ذکر نمونه هایی به شرح شاخص های عقل گرایی وی در تفسیر می پردازیم. شیوه پژوهش با روش استنادی- تحلیلی، و توصیفی- مقایسه‌ای انجام می‌پذیرد. و با پردازش داده ها٬ و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، شاخص های عقل گرایی سیدمرتضی بدست می آید. مهم ترین شاخص های عقل گرایی تفسیری سید مرتضی را می توان در ارزیابی و تحلیل مطالب٬ .بیان احتمالات گوناگون معنایی از آیات٬ رفع تعارض ظاهری میان آیات با نیروی عقل٬ تبیین مفاهیم ادبی با تحلیل عقلی٬ نقد و بررسی آراء مفسران جستجو کرد. همچنین تحلیل عقلی موضوع سخن٬ نفی باور منتسب به شیعه٬ اصلاح معانی ناصواب٬ ترجیح معنای حقیقی بر مجاز٬استعاری دانستن آیات با استناد به قرینه بداهت عقلی٬استعاری دانستن آیات با استناد به حکم عقلی نزاهت خداوند از اوصاف مادی٬تحلیل و بررسی در مباحث لغوی قرآن٬ نقد روایات تفسیری٬ حمل لفظ بر خلاف ظاهر٬ از دیگر جلوه های عقل گرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است.

عقل در کنار دیگر راه‌های فهم، در دایره معارف دینی، یکی از مهم ترین منابع فهم و شناخت به شمار می‌رود. با این حال، نگاه و رویکرد ‌اندیشمندان مسلمان در اعتبار آن، رویکرد یکسانی نبوده، جریان‌هایی در میان مذاهب اسلامی همانند اهل حدیث، اخباریها و... نوعی رویکرد عقل ستیزانه داشته‌اند. با این وصف، در اصل اعتبار عقل در حوزه معارف دینی تردیدی وجود ندارد. فهم و تفسیر قرآن نیز از این امر مستثنی نبوده و عقل می‌تواند در فهم بهتر آیات قرآن نقش آفرین باشد. از همین رو، در رساله حاضر به بررسی رویکرد عقلگرایی در تفسیر آیات توحید، از منظر دو مفسر بزرگ، علامه طباطبایی و ابن عاشور پرداخته شده است و سوال اصلی پژوهش این است: رویکرد عقلگرایی در المیزان و التحریر در تفسیر آیات توحید چیست؟ بر اساس این پرسش، دیدگاه دو مفسر، در سه قسم توحید نظری، یعنی توحید ذاتی، صفاتی و افعالی بررسی و مقایسه شده است. از آنجا که اعتقادات اسلامی و از جمله بحث خدا شناسی و توحید از اموری است که انسان باید با علم و آگاهی بدان اذعان کند، عقل و دلایل آن یکی از راه های است که انسان را در اعتقاد پیدا کردن به امری و نیز عدم اعتقاد به آن کمک می کند. همین نکته ضرورت بررسی بحث را نیز آشکار می کند. ضمن اینکه بررسی تطبیقی بحث حاضر از منظر علامه و ابن عاشور، میزان گرایش و اهتمام به عقل را نیز نزد دو مفسر یاد شده نمایان خواهد کرد. با توجه به آنچه گفته شد، هدف از تحقیق پی بردن به میزان گرایش عقلگرایی دو مفسر یاد شده در بحث توحید است. روش تحقیق نیز در بحث حاضر، توصیفی – تطبیقی است که به صورت کتابخانه ای و در دو اثر تفسیر المیزان و التحریر انجام می شود.

سیره تفهیم و تفاهم عقلا به معنای روش و بنای عموم خردمندان در گفتگو، معاملات و روابط اجتماعى آنان، بدون در نظر گرفتن مذهب، زبان، محدوده جغرافیایی و... به شمار می رود. این پژوهش با استعانت از رهیافت درون دینی به همراه روش تحلیلی-منطقی، در پی بیان دلایل مبنا بودن این شیوه در نزول و فرایند تفسیر و فهم آیات وحی است. اثبات این موضوع، اهمیت بسزایی در شیوه فهم و تعیین مراد خداوند متعال از بیان آیات قرآن دارد. به همین منظور، پس از آشنایی با مفهوم بنای عقلا و تبیین تفاوت معنایی آن با مفاهیم مشابه مانند عرف و حکم عقلی، دلایل عقلی و نقلی جهت اثبات ادعا، بیان می گردد. نتایج این پژوهش می تواند ضمن تبیین مبانی و تأکید بر روش های صحیح تفسیر قرآن از شیوه های ناصواب، امکان ارزیابی دقیق تر مکاتب تفسیری را فراهم آورد. تأکید بر تعیّن معنا به طوری که باعث یکتایی معنا و یا محدودتر شدن دایره معانی محتمل الفاظ و عبارات قرآن گردد، دیگر نتیجه این پژوهش خواهد بود. هر روش تفسیر متن که به همه یا بخشی از سیره تفهیم و تفاهم عقلا پایبند نباشد در مقابل نظریه مختار خواهد بود، که می توان از تکثرگرایی بی ضابطه معنایی و خواننده محوری هرمنوتیک منظرگرا یا عدم توجه اخباریون به حجیت ظواهر آیات وحی نام برد. سرانجام پایبندی مفسر به بنای عقلا و نتایج حاصل از آن، می تواند باعث تزلزل بنیان های بسیاری از سؤالات و شبهات مربوط به شیوه قرائت و فهم متون دینی باشد.

تفسیر به معنای کشف مفاد استعمالی و بیان مراد خداوند از آیات قرآن، متوقف بر اموری است که از سوی مفسران تعیین شده است. «عقل» و «ادراکات عقلی» از این موارد است که از سوی بعضی، از مهمترین منابع تفسیری بشمار می‌رود. این نوشتار که با هدف بررسی نقش عقل در فهم آیات از منظر آیه الله فاضل نگاشته شده، با روش توصیفی تحلیلی به بررسی مبانی تفسیری و فقهی ایشان در تبیین آیات الاحکام و نیز آراء فقهی و اصولی آن عالم اصولی به رشته تحریر در آمده است. حاصل این بررسی آن است که عقل و دریافت عقلی در اثبات قرآن کریم در دو عرصه بیرونی و درون متنی کاربرد دارد. اثبات اعجاز و حجیت بخشی به آن و مطابقت آن با اصول عقلی از منظر بیرونی؛ و فهم و درک محتوای آیات در نگرش درون متنی بر منبعیت عقل در مبانی تفسیری حکایت دارد. از سوی دیگر آیه الله فاضل، عقل را یکی از ارکان تفسیر می‌داند، که در کنار ظواهر آیات و بیان معصومین از اصول بنیادین علم تفسیر بشمار می‌رود. این رکن هر چند از نظر اعتبار ذاتی متاخر از دو رکن پیشگفته است، اما در مقام عمل و در جهت فهم و مفاهمه، مقدم بر آن دو می‌باشد. ایشان با وجود اعتقاد به ظواهر آیات، عدم مخالفت با قرینه عقلی را شرط صحت ظواهر می‌داند و گاه با حکم عقل، ظاهر آیات را بی اثر در فهم مراد الهی می‌خواند.

التفسير المنير في العقيدة و الشريعة و المنهج تأليف مفسّر و عالم اهل‌سنت سورى وهبة زحيلى(1932م.-2015م.)، از آثار شايان توجه قرآن‌پژوهى معاصر است. نویسنده در آغاز، طى مقدمه‌اى كوتاه به انگيزه خود از تدوين اين تفسير، شيوه تفسير و منابع و مآخذ آن مى‌پردازد. آن‌گاه برابر شيوه معمول بيشتر مفسران كه در آغاز تفسير، برخى از مباحث علوم قرآنى را يادآور مى‌شوند، به بحث و بررسى مختصر درباره بعضى از مباحث مى‌پردازد كه حدود 35 صفحه را دربر مى‌گيرد. برخى از مباحث علوم قرآنى مطرح شده در اين بخش بدين‌ترتيب است: تعريف قرآن، اسامى قرآن، کیفیت نزول، مكى و مدنى، جمع قرآن در زمان رسول‌الله(ص) و در زمان ابوبكر و عثمان، رسم‌الخط عثمانى، قرائات هفت‌گانه، اعجاز قرآن و وجوه آن، ترجمه قرآن، حروف مقطعه، تشبيه، استعاره، كنايه، تعريض و مجاز در قرآن. ايشان به اختصار درباره هر يك از گزاره‌هاى ياد شده مطالبى را مطرح و ديدگاه خود را درباره آن بيان داشته است. و نيز به مانند برخى تفاسير در ذيل بعضى آيات، مباحث عمده علوم قرآنى را آورده است؛ مثلاً در ذيل آيه 7 سوره آل عمران. درباره محكم و متشابه نكاتى يادآور شده است. از اين‌رو مباحث مهم علوم قرآنى به اختصار در مقدمه تفسير و در ضمن تفسير آيات قرآنى مطرح شده است كه برای دست‌يابى و اطلاع از موارد عنوان شده، رجوع به جلد 31 و 32 تفسير كه در بردارنده فهرست موضوعات قرآن و تفسير است، ضروى مى‌نمايد. پس از مقدمه تفسير و مباحث علوم قرآنى، تفسير آيات آغاز گرديده و از ابتداى قرآن تا پایان آن به ترتيب سوره‌ها، هر سوره به چندين بخش تقسيم گرديده و نكته‌هاى گوناگون تفسيرى آن مطرح شده است.