جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«أبهى المداد فی شرح کتاب مؤتمر علماء بغداد»، تألیف مقاتل بن عطیه از علماى قرن پنجم است که توسط شیخ محمد جمیل حمود در سال 1423 ق شرح و تحقیق شده است که پیرامون امامت و خلافت و این که تشیع بدعتى در ادیان نیست، بلکه دین رسول اکرم (ص) است که در خلال یک مناظره تاریخى در عهد ملکشاه سلجوقى و وزیرش خواجه نظام الملک قرن پنجم بین علماى اهل تسنن و تشیع صورت گرفته، بیان شده است. کتاب؛ شامل مباحث علمى است که با تحقیق و دقت و دورى از سلیقه شخصى و منازعات سیاسى و تعصبات مذهبى تدوین گشته است و تصویر واضحى از دین به خواننده ارائه مى دهد.

علامه حسن بن یوسف حلی كتاب «معارج الفهم فى شرح النظم» را در علم كلام نوشته است. اين كتاب در واقع شرح «نظم البراهين فى اصول الدين» از خود مؤلف است كه در قرن هشتم به زبان عربى نوشته شده است. علامه در اين كتاب قبل از ورود در مباحث اصول دين دو باب مبسوطا در مسئله نظر و حدوث باز نموده است. ايشان اول نظر را به «هو ترتيب امور ذهنيه يتوصل بها» إلى اخر تعريف مى‌ كند. علامه سپس دليل فقهى را مفيد علم دانسته و اين قول كه دليل نقلى متوقف بر ظنيّات عشر مى‌ باشد را باطل مى‌ داند. ايشان طرق استدلال را به طريق قياس، استقرا و تمثيل مى‌ داند. وى در مبحث قياس وارد مسائل منطقى شده و انواع قياس را با توضيحات لازم بيان مى‌ نمايد. باب دوم، معارج الفهم فى شرح النظم، همان طور كه گفته شد، در مورد حدوث است. ايشان در اين باب براهين حدوث عالم را ذكر كرده و به شبهات مطرح شده، در اين زمينه پاسخ مى‌ دهد. وى اصول دين را از مسئله توحيد آغاز مى‌ كند و دو برهان براى وجود صانع ذكر مى‌ كند. برهان اولى كه ذكر مى‌ كند، برهان حدوث است به اين صورت كه مى‌ فرمايد عالم محدث است و هر محدثى نياز به محدث دارد. پس عالم نياز به محدث دارد. دوّمين برهان را نيز كه اوثق از برهان اول مى‌ داند علامه حلى احكام قدرت را بيان نموده و براهين اثبات قدرت خدا را متذكر مى‌ گردد، سپس رد پنج مذهبى كه باطل مى‌ داند، را ذكر مى‌ كند. وى بعد از طرح مباحثى در اين زمينه و بيان احكام علم وارد بحث از ارادۀ الهى گرديده، مى‌ فرمايد مسلمين اختلاف در معانى مريد دارند با اين كه ارادۀ الهى به آنها با توجه به وصف حق تعالى نفس خود را به مريد ثابت است. علامه حلّى در كلام الهى نيز به قول اشاعره و معتزله و حنابله در حدوث و قدم كلام اشاره مى‌ كند. وى در بحث از وجودى و غير وجودى بودن صفات الهى وجودى بودنشان را با توجه به اين كه در صورت وجودى نبودن حملشان بر معدوم جايز مى‌گرديد، ثابت مى‌ كند. پنجمين باب كتاب در مورد نبوت است. در باب امامت، علامّه نخست امامت را از طريق قاعده لطف لازم شمرده، امامت را به اين صورت تعريف مى‌ نمايد كه «الامامة رئاسة عامّة فى امور الدين و الدنيا شخص من الاشخاص»، بعد اعتراضات نسبت به امامت را آورده و ردشان مى‌ نمايد. آخرين باب كتاب، معارج الفهم فى شرح النظم علامۀ حلّى در مورد معاد است.

موضوع امامت و خلافت اسلامی و جانشینی بعد از پیامبر اکرم (ص) و خصوصیات و صفات خلیفه از جمله موضوعاتی است که در طول تاریخ اسلامی مورد اختلاف میان مسلمانان بوده است. از آنجا که قرآن کریم، کتاب همه مسلمانان است؛ لذا برخی دانشمندان متکلم اسلامی همواره در طول تاریخ تاکنون درصدد برآمده اند تا به بحث و بررسی این مهم در قرآن کریم و پاسخ گویی به شبهات آن بپردازند. یکی از تفاسیر موضوعی قرآن کریم در قرن 6 هجری با رویکرد کلامی نگاشته شده است، تفسیر «متشابه القرآن و مختلفه» تالیف محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی، متوفای 588 هجری از مفسران شیعه است. ابن شهر آشوب در بخشی از تفسیر موضوعی خود، موضوع امامت در قرآن را مطرح کرده است. مفسر در این بخش، ابتدا مجموعه آیات قرآنی که موجب ایجاد سوال و شبهه در مساله امامت در جامعه آن روز بوده را در نظر گرفته و با نگاه مجموعی به این آیات، آنها را ذیل موضوعاتی چند آورده و عملا هر چند آیه را ذیل موضوعی خاص مطرح کرده است. در این نوشتار برآنیم تا مبحث امامت نزد ابن شهرآشوب را بر اساس تفسیر متشابه القرآن وی مورد مطالعه و ارزیابی قرار دهیم.

در مباحث کلامی معروف است که اصول دین اسلام عبارت است از: توحید، نبوت و معاد؛ شیعه بنا به انحرافی که در مسیر حقیقی اسلام صورت گرفت، دو اصل به نام های «عدالت» و «امامت» را به آن اصول، اضافه کرد. از آنجا که این دو اصل، اصول ممیزه شیعه نسبت به دیگر مذاهب اسلامی است، از آن دو به «اصول مذهب شیعه» یاد می کنند. علامه ابن شهر آشوب ساروی با توجه به قرار گرفتن در روزگاری که از هر جهت بر شیعه سخت می گرفتند و حتی بی حرمتی به مکتب اهل بیت علیهم السلام را روا می دانستند، سعی کرد این دو اصل اساسی شیعه را دوباره احیا و از آن دفاع کند. تحقیق حاضر درصدد تبیین ضرورت اصول مذهب شیعه (عدالت و امامت) از نگاه ابن شهر آشوب است. هدف اصلی آن معرفی مبانی نظری اندیشه ابن شهر آشوب در اثبات عدالت و امامت با دو رویکرد عقلی و نقلی است. روش و پژوهش پیش رو، مانند اغلب پژوهش های علمی در حوزه دین، کتابخانه ای و به نوعی متن محور است و به خاطر ماهیت بحث، بیشتر جنبه گزارشی و توصیفی دارد، گر چه از تحلیل به ویژه در بخش استدلال ها خالی نیست. پیوند دادن منطقی میان بخش های پراکنده آثار موجود ابن شهر آشوب با یکدیگر جهت القای بیان واحد، استخراج نگاه متفاوت ابن شهر آشوب در مواجهه با برخی مسایل مورد بحث و نیز حساسیت دین مدارانه و پردازش عالمانه علامه نسبت به مسایل اختلافی شیعه با دیگر مذاهب اسلامی از یافته های تحقیق حاضر به شمار می آید.

یکی از احادیثی که درباره امیرالمؤمنین علیه السلام از زبان رسول خدا نقل شده، حدیث منزلت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله منزلت امام علی را نزد خود به منزلت هارون برای موسی تشبیه کرده است. این روایت با الفاظ گوناگونی (أنت منّي بمنزلة هارون من موسى؛ عليٌ منّي بمنزلة هارون من موسى؛ أما ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى؟) در منابع شیعه و سنی نقل شده است از جمله در دو کتاب معتبر اهل سنت یعنی صحیح بخاری و مسلم. از سوی دیگر این حدیث بر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز دلالت دارد. از این رو استاد معظم آیت الله سید علی حسینی میلانی (مد ظله العالی) در كتاب «حديث المنزلة» با سیری در منابع، اسناد و محتوای حدیث به چگونگی استدلال به این حدیث برای خلافت و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته و اشکال‌ های غیر علمی به این استدلال را پاسخ گفته‌ اند.

یکی از احادیثی که در منابع مختلف سنی و شیعی نقل شده و برای اثبات امامت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام بدان استناد می شود، حدیث طیر است. ماجرای آن چنین است که روزی به رسول خدا صلی الله علیه و آله گوشت پرنده ای هدیه می آورند؛ و رسول خدا دعا می کند که خداوند محبوب ترین بنده اش را با وی هم سفره کند؛ و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام هم سفره رسول خدا صلی الله علیه وآله می گردد. این روایت نشان گر مقام و موقعیت امیرالمؤمنین علیه السلام نزد خداوند متعال است و چنین شخصی شایستگی امامت و ولایت بر مسلمانان را داراست. برخی از منکرین در سند و دلالت این حدیث شبهه کرده اند که آیت الله سید علی حسینی میلانی در کتاب «حديث الطير» با بررسی سندی و دلالتی این حدیث به این شبهات پاسخ گفته اند.

كتاب نفحات الازهار فى خلاصه عبقات الانوار نوشته سید علی حسینی میلانی به زبان عربی و در موضوع امامت می باشد. نفحات الازهار، خلاصه‌ای‌ اس‍ت‌ از "ع‍ب‍ق‍ات‌ الان‍وار" ح‍ام‍د ح‍س‍ی‍ن‌ ل‍ک‍ه‍ن‍وی‌ ک‍ه‌ خ‍ود ردی‍ه‌ای‌ اس‍ت‌ ب‍ر "ت‍ح‍ف‍ه‌ الاث‍ن‍ی‌ع‍ش‍ری‍ه‌" ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز ده‍ل‍وی‌. مؤلف در این کتاب شش آیه و ده حدیثی را که دهلوی در کتاب خود مطرح و دلالت آن را بر مسئله امامت انکار کرده است، با اسناد فراوان و غیر قابل انکار نزد مخالفین به تفصیل بررسی کرده است و با دلایل متقن و محکم دلالت آنها را بر امامت ائمه معصومین علیهم السلام به اثبات رسانده است، به صورتی که جای هیچ گونه شک و تردیدی برای یک مسلمان منصف و بدون تعصّب باقی نمی ماند. قبل از آنکه این کتاب عظیم به عربی ترجمه شود، متن فارسی «تحفۀ اثنا عشریه»، توسط شیخ غلام محمد بن محیی الدین بن عمر اسلمی در سال 1227ق به عربی ترجمه شد و سپس این ترجمه توسط محمود بن عبدالله آلوسی، در سال 1301ق در کتابی به نام المنحة الالهیة تلخیص گردید و تا مدّتی جوابی شایسته نسبت به این کتاب به زبان عربی وجود نداشت تا این که در سال 1385ق فاضل ارجمند معاصر سید علی حسینی میلانی، به توصیۀ حجت الاسلام سید محمد سعید، نوۀ صاحب عبقات تلخیص کتاب عبقات به زبان عربی را با تلخیص مجلدات حدیث ثقلین و حدیث غدیر با عنوان خلاصة عبقات الأنوار فی امامة ائمة الأطهار آغاز کرد. در این کتاب از شیوه ای بدیع در بیان محتوای کتاب عبقات الانوار استفاده شده که عبارت است از: 1.

حماة الوحي، كتابى است به زبان عربى، تألیف مرحوم آیت‌الله فاضل لنكرانى، از عالمان و فقيهان و اصوليان عصر حاضر كه درباره موضوع امامت نگارش يافته و با استناد به آيات قرآن كريم به اثبات امامت ائمه اثنا عشر مى‌پردازد. اين كتاب در چهار بخش تنظيم شده است: بخش اول: الإمامة على ضوء القرآن الكريم. در اين بخش مؤلف عقيده شيعه درباره موضوع امامت را كه معتقدند امامت، همانند نبوت، منصبى الهى است كه از جانب خداوند به برخى افراد واگذار مى‌شود، يادآور مى‌شود و سپس به بيان ادله قرآنى اين مدعا مى‌پردازد و به چهار آيه در اين زمينه استناد مى‌كند. بخش دوم: قبسات من شرائط الامامه. در اين بخش مؤلف به بيان شرائط امامت كه عبارتند از: عصمت، افضليت و ارجحيت بر سائر مردم، آلوده نبودن به ظلم و شرك، آگاهى و علم كامل و تام به قرآن كريم و احكام اسلامى، كرم، زهد، حلم و بردبارى، استوارى انديشه، فصاحت، شجاعت، مردانگى و شهامت، حلال‌زاده بودن (طهارت مولد)، سلامت كامل جسمانى. بخش سوم به موضوع علم امام اختصاص يافته و سوالات ذيل را در اين باره مطرح مى‌كند: - آيا امام به غيب علم دارد يا اين كه علم به غيب مختص ذات اقدس الهى است؟ و در صورتى كه امام علم به غيب دارد، اين علم به چه صورت است و آيا امام به مجرد رسيدن به مقام امامت به اين علم دست مى‌يابد يا براى دستيابى به اين علم بايد برخى مراحل را پشت سر بگذارد. - آيا علوم ائمه معصومين كه راهبران جامعه اسلامى هستند، منحصر به علم به قرآن و احكام و تعاليم اسلامى است يا به حوادث آتيه مسلمانان و به آينده اسلام نيز علم و آگاهى دارند؟ - آيا ائمه(ع) ع لم به ما كان و ما يكون تا روز قيامت دارند يا نه؟ و بر فرض دارا بودن چنين علمى، آيا علم ايشان حضورى است يا حصولى؟ به تعبير ديگر آيا علم ايشان به امور و اشياء، چنانكه برخى از متكلمين معتقدند، بالقوه است به نحوى كه اذا شاءوا علموا، يا علم ايشان فعلى است؟ مؤلف براى بحث از علم امامان معصوم ابتدا ديدگاه قرآن كريم را درباره علم غيب يادآور مى‌شود. اين آيات سه دسته هستند: 1. آياتى كه علم به غيب را منحصر در خداوند معرفى مى‌كند. 2. آياتى كه علم به غيب را از انبياء عظام و نبى مكرم اسلام(ص) نفى مى‌كند. 3. آياتى كه بر افاضه علم غيب از جانب خداوند به انبياء الهى دلالت دارد. پس از بيان اين آيات مؤلف به بحث از علم غيب امامان معصوم پرداخته و به آياتى در اين زمينه استناد مى‌كند و در آغاز اين نكته را يادآور مى‌شود كه ما مدعى نيستيم كه آيات صراحتا بر علم غيب امامان با استناد به فيض الهى دلالت دارند، بلكه معتقديم كه از اين آيات استفاده مى‌شود، كسانى كه راهبران جامعه اسلامى و حاكم بر مقدرات مسلمانان هستند حتما بايد مويد به تاييدات غيبى الهى باشند و در اداره امور مسلمانان به علم غيبى كه خداوند به ايشان افاضه مى‌كند تكيه و اعتماد كنند. در ادامه به بررسى آيات و رواياتى كه به نفى علم به غيب از انبياء تصريح دارد پرداخته و رواياتى را نيز كه از ائمه عليهم‌السلام درباره نفى علم به غيب از خودشان وارد شده، مورد بررسى قرار مى دهد. بخش چهارم كه در واقع ادامه بخش سوم است به نقد و بررسى كتاب «شهيد جاويد» اختصاص يافته و موضوع علم و آگاهى امام حسين(ع) به واقعه كربلا و به اسارت رفتن خاندان حضرت را مورد بررسى قرار مى‌دهد. در اين بخش مؤلف به سه اشتباه اساسى مؤلف كتاب شهيد جاويد اشاره كرده و به آنها پاسخ مى‌گويد. اين سه اشتباه عبارتند از: 1. انكار علم و آگاهى امام به شهادت خويش در اثر اين قيام. 2. متضرر شدن اسلام و مسلمين در اثر حادثه كربلا و شهادت امام حسين(ع). 3. ادعاى اين كه قيام و انقلاب امام حسين فقط به منظور حفظ نفس صورت پذيرفته نه بر پايى حكومت اسلامى.