جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب دلالة الحائرين، به زبان عربی است؛ اما به خط عبری نوشته شده است تا مسلمانان از آن آگاه نشوند و یهودیانِ غیر عِالم نیز به آن دسترسی نداشته باشند؛ اما به هر حال، مسلمانان به این کتاب توجه نمودند. ابوعبدالله تبریزی از معاصران خواجة طوسی، بر مقدمات بیست و پنج‌گانة ابن‌میمون در مبحث اثبات وجود خدا، در کتاب دلالة‌الحایرین شرح نوشت. این شرح، در سال۱۳۶۹ ق. در قاهره به وسیلة محمدزاهد کوثری، و ترجمة فارسی آن هم توسط دکتر سجادی در تهران درسال ۱۳۶۰ش چاپ شده است. ترجمة لاتین این کتاب، در قرون وسطی در میان دانشمندان اروپایی رواج داشته و «آلبرت کبیر» و «آکویناس» در قرن سیزدهم از این کتاب بهره برده‌اند. مراد ابن‌میمون از حایرین یا سرگشتگان، کسانی هستند که در قضایای متعددی بین عقل و دین متحیّر مانده‌اند. هدف اصلی این کتاب، تطبیق ظواهر کتاب عهد عتیق با قواعد عقلانی و فلسفی است. این کار ابن‌میمون (تطبیق دین و فلسفه)، مسبوق به سابقه است؛ پیش از او فارابی، ابن‌سینا، ابن‌باجه، ابن‌طفیل و ابن‌رشد نیز در این راستا تلاش کرده بودند و او را دراین کار می‌توان متأثر از این بزرگان دانست. روی سخن ابن‌میمون با کسانی است که با فلسفه و حکمت آشنا هستندولی هنگام مطالعة تورات با کلمات و جملاتی روبه‌رو می‌شوند که پذیرش آنها دشوار است و آنها را متناقض با مقبولات عقل و فلسفه می‌بینندو از این‌رو، دچار حیرت می‌شوند؛ بنابراین او خود را مکلف می‌بیند که حیرت این عالمان را برطرف کند. ابن‌میمون در مقدمة این کتاب چنین می‌گوید: «می‌دانم مبتدیانی که از بحث و نظر بهره‌ای ندارند، از برخی مطالب این کتاب بهره می‌برند؛ اما عالمان متشرع از همة این کتاب بهره خواهند برد.///

معناشناسی صفات الهی از مباحث مهم اعتقادی در حوزه فلسفه، کلام و دین‌پژوهی است. قاضی سعید قمی از شمار متفکران شیعی است که با تأکید بر تباین خدا و خلق و رد هرگونه مناسبت میان آن‌ها و با رهیافتی تک‌بُعدی از مفهوم اسم و صفت، به اشتراک لفظی صفات خداوند و مخلوقات و نفی تشابه معنایی بین صفات خدا و خلق، در تمام جهات و در نتیجه نفی هر گونه شناخت خلق نسبت به ذات و صفات خدا روی آورده است. ایشان دیدگاه خود را منطبق بر سیره پیامبران الهی و روایات ائمه اطهار: و با تأکید بیشتر بر روایات امام رضا7قلمداد می‌کند. مقاله حاضر با رویکردی عقلی و جامع، به بررسی و نقد مستندات روایی الهیات سلبی قاضی سعید قمی در نفی اشتراک معنوی صفات خداوند از روایات امام رضا7پرداخته است و سعی می‌کند ناسازگاری این دیدگاه با روایات ائمه اطهار:خصوصاً با روایات امام رضا7 را اثبات کند.

پیرامون چگونگی سخن گفتن از خداوند و زبان به کارگرفته در متون دینی نظریّات مختلفی طرح شده است. نظریّه‌های بی‌معنایی زبان دین (دیدگاه پوزیتویستم منطقی)، غیرشناختاری بودن زبان دین، زبان نمادین، الهیات سلبی، تمثیل و کارکردگرایی مهم‌ترین نظریّاتی هستند که در این زمینه در غرب طرح شده‎‌اند. در این مقاله ضمن نقد این دیدگاه‌ها، این نتیجه به دست آمده است که در مورد سخن گفتن از خدا، الفاظ اطلاق شده بر خداوند همان معنای الفاظ بشری را دارند (نظریّه‌ی اشتراک معنوی)، ولی در مورد صفاتی که به خداوند به صورت مجازی اطلاق می‌شوند (نظیر خشم) این صفات به جهات آثارشان به خداوند اطلاق می‌گردند؛ در مورد صفات خبری نیز نظریّه‌ی تأویل بر مبنای قرائن داخلی و خارجی، مورد قبول است. در مورد متون وحیانی، گرچه در این متون از استعاره و تمثیل استفاده شده است، امّا متون وحیانی نظیر قرآن به همان زبان عرفی نازل شده‎‌اند.

النكت الاعتقادية اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، از فقها و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم و پنجم هجرى (334 - 413 هجرى) در موضوع عقايد و مباحث عقيدتى شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى مباحث عقيدتى مانند توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت پرداخته است.

شخص‌وارگی به‌معنای بهره‌مندی از صفاتی چون آگاهی، اراده، حیات، قدرت، خیرخواهی و قابلیت تخاطب است و متون مقدس ادیان ابراهیمی چنین صفاتی را به خداوند نسبت می‌دهند. نحلۀ «الهیات گشوده» راه طی‌شده در الهیات کلاسیک مسیحی برای توصیف حقیقت الوهی را ناسازگار با کتاب مقدس می‌داند. این نحله به بازاندیشی در اوصاف الهی پرداخته، به بازتعریف اطلاق، بساطت و کمال مطلق الهی دست می‌یازد. اما علامه طباطبایی در برابر دوگانۀ تعالی یا شخص‌وارگیِ حقیقت الوهی، راه‌ سومی می‌یابد که هر دو جنبه را در جایگاه شایستۀ خود نگه‌دارد و هیچ‌کدام را فدای دیگر نکند. علامه طباطبایی ابتدا با استفاده از قواعد فلسفی، اتصاف خداوند به صفات کمالیِ شخص‌وار را اثبات می‌کند و آنگاه با تفکیک مقام احدیت از مقام واحدیت، تعالی، بی‌صورتی و فراشخص‌بودگی را به مقام احدیت، و اتصاف به صفات کمالیِ شخص‌وار را به مقام واحدیت خداوند اسناد می‌دهد.

برخی کسانی که در حوزه زبان دین مطالعاتی دارند، با مشاهده شباهت دیدگاه ابن میمون و قاضی سعید قمی به یکی بودن آرای آن دو درباره الهیات سلبی حکم کرده، به تفاوت های آن وقعی ننهاده اند. درحالی که در یک مطالعه تطبیقی بسامان، افزون بر فهرست مواضع وفاق و خلاف، باید از صوری یا واقعی بودن شباهت ها و تفاوت ها آگاه شد. جایگاه این دو متفکر در سنت خود و نیز، جایگاه دیدگاه مورد بحث در کل منظومه و پارادایم فکری شان، رخنه معرفتی، مبادی تصوری و تصدیقی و نیز، مبانی و دلایل، بررسی افراد تاثیرگذار، موافقان و مخالفان وی امکان تشخیص صوری یا واقعی بودن شباهت ها و تفاوت ها را فراهم می سازد. نگارنده بر این باور است که با ملاحظه موارد پیش گفته تفاوت های بسیار جدی در دیدگاه مزبور بیش ازپیش برجسته می شود.

«ناگفتن از خدا: الهیات سلبی در اسلام سده‌های میانه» نام کتابی است که حدود سه هفته پیش از سوی انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شده است. این اثر نخستین کتاب به زبان انگلیسی در تاریخ «الاهیّات سلبی» (negative theology) در اسلام است. آیدوغان کارز (Aydogan Kars)، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه موناش استرالیا، در این اثر کوشیده است انحای الهیات سلبی اسلامی را از یکدیگر تمیز دهد و تعامل میان آن‌ها را نشان دهد: الهیات سلبی معتزلی، اسماعیلی، نوافلاطونی، عرفانی (به ویژه ابن عربی و مولوی) و نصّ‌محور. از نظر او انحای الهیات سلبی در هر یک از سه دین ابراهیمی از چنان تنوعی برخوردارند که نمی‌توان از آن‌ها مخرج مشترک گرفت و به الهیات سلبی واحدی فروکاست ـــ مگر مخرج مشترکی بسیار کلّی، حدّاقلّی و مبهم در این حدّ که: «چیزی سلب شده است». او مدعی است حتی نمی‌توان از مدل‌های مجزای الهیات سلبی در درون هر یک از سنت‌های اسلامی، مسیحی یا یهودی سخن گفت. با این همه، به لحاظ مفهومی او میان «الهیات سلبیِ ذات» با «الهیات سلبیِ صفات» تمایز تعیین‌کننده‌ای می‌نهد. کارز استدلال می‌کند که سلبی‌گرایی در هر یک از ذات یا صفات ــــ به خلاف آن‌چه ممکن است در ابتدا به نظر برسد ـــ لزوما سلبی‌گرایی در دیگری را به دنبال نمی‌آورد. به استدلال او، الهی‌دانان سلبی معتزلی در صفات، سلبی بودند اما در ذات نه؛ در مقابل، الهی‌دانان سلبی عرفانی در ذات، سلبی بودند اما در صفات نه. به پژوهش کارز می‌توان این نکته را افزود که در سال‌های اخیر برخی از روشنفکران دینی ایرانی مانند عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری در کار بسط نوعی فراگیر از الهیات سلبی بود‌ه‌اند که به نظر می‌رسد هم در ذات و هم در صفات سلبی‌گرا است. نویسنده در فصل نهایی (نتیجه) کتاب به نقد تلقّی‌های امروزین از الهیات سلبی می‌پردازد (ژاک دریدا، هانری کربن، ژان-لوک ماریون و غیره). او این تلقی رایج را ردّ می‌کند که الهیات سلبی، ذاتی عرفانی دارد. از نظر او این داوری رنگ مسیحیانه دارد. این در حالی است که، از نظر او، دست‌کم در تاریخ گذشته‌ی اسلام و یهودیّت می‌توان از مدل‌های غیرعرفانی الهیات سلبی سراغ گرفت. دیگربار این نکته را می‌توان به پژوهش کارز افزود که «مکتب معارفی اهل بیت» یا همان «مکتب تفکیک»‌ نمونه‌ای معاصر از الهیات سلبی اسلامی است که مشی غیر عرفانی (اگر نه ضدّ عرفانی) دارد. الهیات سلبی تفکیکی را می‌توان در زمره‌ی الهیات سلبی نصّ‌محور قلمداد کرد. کارز استدلال می‌کند که حتی در مسیحیت نیز می‌توان رگه‌هایی از الهیات سلبی غیر عرفانی یافت./////