جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مونتگمری وات (2006 م) خاورشناس برجسته اسکاتلندی در مقاله ­ای با عنوان «شیعه در دوره بنی ­امیه» با نگاهی جامعه ­شناختی به بررسی وضعیت شیعیان در این دوره پرداخته است. وی با اشاره به اشتراکات سیاسی و اختلافات اعتقادی شیعیان و خوارج، ریشه اختلاف­ها و مغایرت­ میان شیعیان (که هسته اصلی آنان از قبایل جنوبی یمن بودند) با خوارج (که از قبایل شمالی بودند) را خاستگاه قومی افراد حاضر در قیام ­ها و تحرکات می ­داند. هم چنین وات با اشاره به موفقیت نظامی قیام مختار، دستاورد مهم این قیام را جلب حمایت موالی و ظهور این دسته به عنوان حامیان شیعه می­ داند. ادعای مختار مبنی بر مأموریت از طرف محمد حنفیه که بعدها موجب پیدایش فرقه کیسانیه شد و هم­چنین امتزاج فرهنگی میان برخی اعراب حامی مختار، اعراب و مسیحیان ساکن بین النهرین و موالی که ریشه غیر عربی داشتند نیز از نکات قابل توجه در مقاله وات به شمار می رود. وی در پایان با اشاره به قیام ناموفق عبدالله بن معاویه، عامل اصلی موفقیت عباسیان را شعار جلب رضایت خاندان پیامبر(ص) و گردآوردن شیعیان در اطراف خود بیان می­ کند. غفلت یا کم توجهی به عوامل درون دینی فعالیت شیعیان و منحصر دانستن علل در عوامل اجتماعی و بیرونی از جمله عواملی است که تحلیل­ های خاورشناسان را با کاستی­ هایی همراه می­ کند. این نوشتار کوشیده است ضمن ترجمه مقاله وات کاستی­ های آن را هم در معرض دید قرار دهد.

کيسانيان به عنوان اولين گروه شيعه که مصداقي عيني براي موعود احاديث نبوی برگزيدند، پيشگامان عنايت به مهدويت در ميان فرقه‌هاي اسلامي هستند. لذا واکاوي و بازشناخت باور به مهدي و مهدويت در ميان آنان با رويکرد فرايندي، در نگاهي کلان به ارتقاء مباحث و مطالعات تطوري در تاريخ تشيع کمک مي‌کند. هدف‌گزاري پژوهش پيش‌رو، ترسيم نموداري از جايگاه مهدي باوري در انديشه‌ي کيسانيان در طول حيات آنان، با استفاده از بقاياي آثار درون گروهي و همچنين کتاب‌هاي فرقه‌نگاري و تاريخي مرتبط با موضوع فوق مي‌باشد. بنابراين با استفاده از تجزيه و تحليل اطلاعات به دست آمده از قابل‌قبول‌ترين نقل‌هاي تاريخي و بهره‌گيري از اصول پذيرفته‌شده در مطالعات فرقه‌نگاري و تاريخي و همچنين ارائه تحليل‌هاي عقلاني مستند، به بررسي باور به مهدويت در ميان اين فرقه‌ي از ميان رفته پرداخته‌ايم. کيسانيان که شايد از دل قيام مختار متولد شدند به سرعت تشکيلاتي مخفي خود را ساماندهي کرده و توانستند در ميان شيعيان هواداراني به دست آوردند. موعود گرايي ريشه يافته در روايت پيامبر اکرم، در نگاه کيسانيان نيز با تطوري ملموس روبرو گشت و باوري ساده به عدم وفات بن محمد بن حنفيه و غيبت او در گذر زمان به ايدئولوژي فربه و با شاخ و برگي انبوه بدل گشت. آنان اميد به ظهور منجي را در ميان ياران سرخورده‌ي خود، به عنوان تنها انگيزه قوي براي باقي ماندن در صفوف کيسانيه نگه داشته و در طول ساليان متمادي، يک نظام اعتقادي منسجم در باب غيبت و ظهور محمد بن حنفيه را سازماندهي کردند. اما سرانجام در انتهاي قرن دوم و با ايجاد انشعاب‌هاي فراوان و نفوذ غاليان در ميان کيسانيه، روز به روز از تعداد کيسانيان کاسته شد و به مرور اين فرقه با همه باورهايش از جمله مهدي باوري، از ميان رفت.

موعودگرایی و آیندۀ بشریت، همواره یکی از مباحث مهم بوده که دغدغه ادیان و مکاتب مختلف جهان را به خود اختصاص داده است، به طوری که همه در انتظار منجی و مصلح آخرالزمان به سر می‌برند. این پایان‌نامه در صدد است تا با توجه به مبانی قرآنی به حکومت جهانی آرمانی مورد نظر اسلام بپردازد. ضرورت برپایی حکومت صالحان وجهان شمولی آن از جملۀ مبانی است که در قرآن به آن پرداخته شده، آنجایی که قرآن نوید می‌دهد که روزی صالحان و مستضعفان حاکم زمین می‌شود و ندای توحید و یکتاپرستی بر مدار دین اسلام همۀ جهان را می‌نوردد و امنیت و عدالت در بالاترین سطحش محقق می‌گردد و حکومت آرمانی صالحان شکل می‌گیرد که در سایۀ چنین حکومتی، همۀ انسانها در سیر هدایت و شکوفایی استعدادهای بالقوه به آن هدف و حقیقت یعنی مقام خلیفه‌اللهی انسان دست می‌یابند. به طور کلی، از مجموع تفاسیر آیاتی که در مورد غلبۀ دین اسلام بر ادیان دیگر (پیروزی حق بر باطل)، استخلاف، وراثت ارض، افساد بنی‌اسرائیل و مهلت شیطان در وقت معلوم می‌باشد می‌توان به ضرورت برپایی حکومت عدل الهی پی برد و از تفاسر آیاتی که در مورد رسالت جهانی پیامبر(ص)، جامع‌نگری اسلام، خطاب جهانی قرآن با لفظ «للعالمین» و فطرت می‌باشد به جهان‌شمولی حکومت آرمانی می‌رسیم که علاوه بر اینها دلائل عقلی چون بحث صراط مستقیم و راه حق و توحید‌مدار بودن هستی و دلائل نقلی شامل آیات با تعابیر «الارض» و «یملأ» مؤیّد بر جهانی بودن حکومت حضرت مهدی(عج) است. بنابراین با توجه به تفاسیر جامع از آیات مربوطه به این نتیجه می‌رسیم که حکومت جهانی عدل الهی که همگان شیفتۀ تحقق آنند، تحقق آن توسط موعود آخرالزمان حضرت مهدی(عج) ضرورت دارد که جهان را به سرمنزل مقصود رهنمون سازد.

نقطویان از گروه های دگراندیش فعالی بودند که با تبلیغات و فعالیت های خود تا مدت ها حاکمیت صفوی را به چالش کشیدند. اهمیت مطالعه اندیشه های این گروه زمانی افزون می شود که بدانیم نقطویه دارای منظومه فلسفی پیچیده ای بودند که یکی از مهم ترین آموزه های آن باورهای هزاره مدارانه است. در این مقاله، کوشیده شده است تا بر این بخش از دیدگاه های نقطویه پرتوی افکنده شود.

عراق در عصر امویان محل ظهور و بروز اندیشه ها و آراء مختلف سیاسی و فکری متنوعی بود. پیشینه تاریخی، ترکیب اجتماعی، مرکزیت سیاسی و اقتصادی، آن را به عنوان کانون مهم بروز این گونه افکار و اندیشه ها درآورده بود. یکی از مهم ترین این آراء و اندیشه ها، غلو و حروفی گری بود. این نوشتار، چگونگی ظهور آراء و نمادهای رمزی و حروفی و سرچشمه ی حلول این افکار را در اندیشه ی مغیره بن سعید و نیز شکل گیری جریان مغیریه را بررسی نموده، با بهره گیری از روش های تحلیل تاریخی و فرقه شناسی به تبار شناسی اندیشه ها و واکاوی آراء این جریان سیاسی- مذهبی پرداخته است و پیوند میان این گونه اندیشه ها را با آراءگِنوسی ایرانیان و تمدن های بین النهرین و نظریات رمزی، حروفی و عددی نو افلاطونیان و فیثاغورثیان آشکار ساخته و نشان داده که مغیره بن سعید نخستین کسی است که افکار رازورانه و باطنی متأثر از افکار گنوسی بین النهرین را با آراء، اندیشه ها و برداشت های عددی، حروفی و رمزی پیوند داده، با این اقدام اولین جریان و مکتب حروفی را در عهد امویان به وجود آورده است.