جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کلام جدید عنوانی است که در سده‌ی اخیر مطرح و مورد اقبال دانشمندان و مراکز علمی پژوهشی واقع گردیده است؛ این اقبال همراه با ابهامی در مفهوم تجدد و متعلق آن است که: آیا تعبیر تجدد در باره ی علم کلام صحیح است یا نه؟ اگر صحیح است، آیا مجموع ارکان دانش کلام، مشمول این تجدد قرار گرفته یا بخشی از ارکان فرعی آن؟ وجود تفسیرهای متفاوت در چیستی کلام جدید، سبب شده است تا دیدگاهها و برداشتهای مختلفی از کلام جدید مطرح گردد. این نوشتار با بررسی مفهوم تجدد، دیدگاههای­ مطرح شده در بیان متعلّق تجدد را مورد نقد و بررسی قرار داده و با بیان دیدگاه برگزیده، عمومیت شمول تجدد را در تمام ارکان علم کلام نفی می­کند و متعلّق تجدد را به‌طور خاص در محورهای محدودی از ارکان آن می­داند که تنها شامل مسائل، مبانی، روشها، رویکردها و زبان می­شود.

کتاب «خاستگاه دین» نوشته بیژن طرهانی، ضمن بررسی علل گرایش مردم به دین، در ‌ده فصل با عنوان‌های «دین چیست؟»، «فلسفه دین از منظری دیگر»، «فطرت»، «ساحت‌های وجودی انسان»، «خاستگاه دین در اندیشه فروید زیگموند»، «مبانی کلی اندیشه زیگموند فروید»، «خاستگاه دین در اندیشه صدرالمتالهین صدرای شیرازی»، «بنیادی‌ترین خطوط فلسفی و رابطه آن‌ها با خاستگاه دین»، «خداشناسی فطری در اندیشه صدرا» و «تفاوت خاستگاه دین در اندیشه صدرا و فروید» تقابل دو رویکرد به خاستگاه دین یعنی رویکرد مادی‌گرایانه در اندیشه فروید و رویکرد خداگرایانه در اندیشه صدرالدین شیرازی و ملاصدرا را بررسی می‌کند.

نوگرايى، سؤالات و پرسش‌هاى مختلفى را فراروى انسان دين‌دار قرار داد و مشكلات و شبهات بسيارى را براى دين و دين‌دارى به ارمغان آورد. اين پرسش‌ها و شبهات، موجب رشد و شكوفايى دين و انديشه دينى در عرصه‌هاى گوناگون و پديد آمدن شاخه‌هاى مختلف در حوزه دين شد. دين‌پژوهى در اين دوره پا به عرصه جديدى نهاد و علوم متنوعى را تحت پوشش خود قرار داد. اين علوم به عنوان دانش و معرفتى مستقل و مرتبط با دين نبودند، بلكه در پرتو تحولات بنيادين مدرنيته بود كه اين علوم با دين نسبتى پيدا كردند و در حوزه علوم دينى جاى گرفتند. البته پديد آمدن اين علوم، براى دين پيامدهايى ضمنى را نيز در پى داشت كه همواره دين و انديشه دينى را تهديد مى‌كند. در اين نوشتار، ابتدا علل و عواملى كه موجب پديد آمدن شاخه‌هاى مختلف دين‌شناسى گرديد، تحليل و بررسى خواهيم كرد، سپس به شناسايى و توضيح اين رشته‌ها خواهيم پرداخت.

« كلام جديد » از جمله رويكردهاي برآمده از خاستگاه تاريخي فكري تحولات دوران مدرن و نگرش هاي اومانيسمي دوران معاصر است كه در گستره مطالعات ديني و وطني ما نيز تاكنون مواجهه هاي زيادي را فراهم آورده است. يكي از مواجهه هاي مهم در اين ميان، پرسش از ماهيت كلام جديد است كه آيا وصف « تجدد »، به خود كلام نسبت داده شده يا امري عارضي است؟ عده اي تجدد را گريزناپذير و متأثر از تحول زمانه مي دانند، تا جايي كه برخي، كلام قديم و جديد را داراي دو هويت معرفتي مستقل دانسته اند. نگاه ديگر كه گروه غالب كلام پژوهان جديد حوزه و دانشگاه به حساب مي آيند، آن دو را در طول يكديگر مي دانند؛ به اين معنا كه كلام جديد، صورت تكامل يافته كلام قديم و ادامه آن است، با تفاوت هايي كه در اجزا و عوارض مانند روش، مباني و زبان پيدا كرده اند. و نظريه برخي متكلمان نسل اول حوزه كه تفاوت را تنها در مسائل مي دانند، نه در ذات و ماهيت. اين نوشتار در پايان، رويكرد جديدي متناسب با ضرورت هاي جامعه ديني با عنوان "كلام كاربردي" پيشنهاد خواهد داد.

گفتار حاضر شامل شش بخش زیر می باید: 1-تعریف علم کلام، 2-وجه تسمیه علم کلام 3-معیار جدید بودن علم کلام 4-وظیفه علم کلام 5- تبیین قلمرو وظیفه 6- رسالت حوزه، در این گفتار، استاد پس از بیان فشرده سیر علم کلام در مقام تعریف و در مقام تحقق و با اشاره به شقوق مختلف وجه تسمیه علم کلام، در باب تجدد علم کلام، می فرمایند تقسیم کلام به قدیم و جدید درست نیست. زیرا علی الدوام هم در کلام(همچون فقه) مسایل و مبانی و روشها، جدید می شوند، اما این تجدد ضابطه ای برای تحقق کلام(با فقه) جدید به عنوان دانشی نو نیست، بهتر آن است که کلام را به مانند فقه که به ادوار فقه با نسبت به فقها تقسیم می کنند تقسیم کنیم. زیرا کلام هویت واحدی دارد که همیشه همان کلام است –همچنانکه فقه همیشه همان فقه است- و قدیم و جدید ندارد- پس از این بحث ایشان به ترسیم وظیفه علم کلام و تعیین قلمرو آن و رسالت حوزه می پردازند.

میان علوم گوناگون به ویژه در عرصه دین‏پژوهى، برخى علوم در عین این‌که عنوان مشخص و مستقلى دارند، از نظر موضوع یا روش، همچنین از لحاظ قلمرو، ارتباط تنگاتنگى به هم داشته تا جایى که برخى، آن‌‌‌‌ها را یک علم تلقى مى‏کنند. در حوزه دین‏پژوهى، علومى نظیر علم کلام، فلسفه دین و الاهیات، از این امر مستثنا نیست و گاهی در تحقیقات و مباحث مربوط به آن‌ها خلط صورت مى‏گیرد؛ از این رو در تحقیق حاضر سعى شده مرز میان این علوم تعیین، و نقاط افتراق و اشتراک آن‌ها نیز مشخص شود. براى تعیین قلمرو هر یک از این علوم، ابتدا، علم کلام و مسائل مرتبط با آن محوریت قرار گرفته و در ادامه، تشابه و تفاوت آن با الاهیات و فلسفه دین تبیین شده است. افزون بر این‌که در هر یک از علوم، تفاوت هر علم با زیر شاخه‏ها و زیر مجموعه‏هاى آن نیز مطرح شده است .

تحول در علم کلام-همانند علوم دیگر- به صورت کمی و کیفی رخ داده است. یعنی هم مسایل کلامی به تدریج افزایش یافته است و هم در مبانی، روش‌ها و نگرش‌های کلامی تحولاتی پدید آمده است. این‌ تحولات در دنیای جدید ویژگی‌هایی دارد که بدان جهت با نام « کلام جدید » شناخته شده است و از آن در برابر کلام قدیم یا سنتی یاد می‌شود. خاستگاه این تحول و تجدد جهان غرب پس از عصر رنسانس و در دوران مدرنیته و پست مدرنیته است. تحولاتی که در عرصه‌های مختلف فلسفی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی رخ داد الاهیات مسیحی را با چالش های جدی روبرو کرد و عکس‌العمل‌های متفاوت متکلمان مسیحی را برانگیخت. گروهی از آنان با روش‌هایی متفاوت بر آن شدند تا از طریق بازنگری آموزه‌های دینی و تبیین آنها متناسب با فضای فکری و فرهنگی جدید دین را به گونه‌ای عرضه کنند که برای بشر جدید قابل فهم و پذیرش باشد و بدین صورت الاهیات جدید مسیحی پدید آمد. شلایرماخر، رودلف بولتمان و پل تیلیش از جمله متکلمان جدید مسیحی‌اند که هر یک روش و نگرش ویژ‌ه‌ای را در الاهیات مسیحی مطرح ساختند. تحولات جدید در عرصه فرهنگ، سیاست، فلسفه، و دیگر شئون جامعه بشری به تدریج به جهان اسلام راه یافت و چالش‌های مشابهی را در برابر کلام اسلامی مطرح ساخت و عکس العمل‌های متفاوت متکلمان اسلامی را برانگیخت. گروهی به این دلیل که این تحولات ریشه در جهان غرب و عالم مسیحیت دارد آن‌ها را نامشروع دانسته و هرگونه بحث و گفت‌وگوی علمی در این باره را ناروا انگاشته‌اند. گروهی دیگر با این توجیه که این تحولات محصول رشد علمی و فکری بشر جدید است یک‌پارچگی آنان را پذیرفته و بر آن شدند تا آموزه‌های دینی را بر اساس آنها تفسیر کنند و اگر قابل تفسیر نبود آنها را کنار بگذارند. عده‌ای دیگر روش التقاط را برگزیدند. اما نخبگانی چون علامه طباطبایی و استاد مطهری بر آن شدند تا ضمن ارج نهادن به این تحولات مثبت در عرضه دانش تجربی مسایل سیاسی و اجتماعی کاستی‌های فلسفی و کلامی غرب را برملا سازند و با بهره‌گیری از مبانی فلسفی و کلامی اسلامی راهی معتدل و معقول را فرا روی بشر جدید قرار دهند تا ضمن بهره‌مندی از مزایای علمی و سیاسی جدید حریم دین و آموزه‌های اصیل و حیاتی را پاس دارد و علم و دین، تخصص و تعهد، پیشرفت و معنویت، دنیا و آخرت را در کنار یک‌دیگر بنشانند.

عصر حاضر پرسش های پرشماری فراروی دين پژوهان نهاده كه جمع قابل توجهی از آن ها حول محور فلسفه دين گرد آمده اند. نوشتار پيش روی، چيستی فلسفه دين را می كاود. نيل بدين مقصود بدون رجوع به خاستگاه و مفاهيم مشابه و متقارب ممكن نيست؛ بدين جهت، نگاه به واژه هايی چون الاهيات و كلام فلسفی و طبيعی، دين پژوهی، كلام قديم و جديد ضرورت دارد. در اين ميان واژه ای كه بيش از ديگران به فلسفه دين نزديك و با آن متداخل است و به ويژه در آثار نويسندگان داخلی مشاهده می شود، كلام، به ويژه با وصف جديد است؛ پس اين مقاله در جهت تبيين مفاهيم متقارب به فلسفه دين، توجه بيشتری به تعيين مرز آن با كلام جديد كرده است. كشف اين مرز در گرو پرده برداری از سيمای كلام جديد است. در اين زمينه پس از اشاره مختصر به چيستی كلام قديم، آرای طرح شده در تيين كلام جديد به دو دسته حاميان و نافيان تقسيم و ارزيابی شده است؛ سپس بر مبنای نظر برگزيده، وجوه تمايز فلسفه دين و كلام جديد آمده است. در نهايت، مسائل فلسفه دين و امكان طرح رويكرد اسلامی، محور سخن در اين نوشتار است.

فلسفه دين، هم بر اساس الهيات مسيحی تعريف شده و هم به طور پسينی به سرشت آن توجه شده است. امروزه هر دو وجه به گونه ای بنيادين در تعريف فلسفه دين نقد می شوند و بايد تلاشی نظام مند در طرح نظريه رقيب صورت داد. تاكنون نه تنها درباره اين دو وجه در تعريف، پژوهشی شايسته صورت نگرفته، بلكه به باور نويسنده التفات خوبی نيز به آنها نشده است. در اين مقاله دو مسئله بررسی می شود؛ نخست آنكه عيان می كند تعريف رايج از فلسفه دين، تعريفی محدود و ناقص است و با غفلت از« امكان های » اديان ديگر صورت پذيرفته و رويكرد فلسفی را به الهياتی تقليل می دهد. اين تقلیل پذيری، تنها به تقويت رويكرد الهياتی مودی نشده، بلكه به مدافعه گروی روی خواهد آورد. همچنين خصلت فلسفی را كه تفكر و نقد است، به محاق می برد. دوم آنكه تعريف رايج از فلسفه دين، اساساً تعريفی پسينی است. مهمترين نقيصه اين رويكرد، نبود نگاه استعلايی به تعريف است. به بيان ديگر با تعريف پسينی، جامعيت در تعريف مورد خدشه قرار می گيرد و نمی توان نسبتی آزاد با ماهيت فلسفه دين برقرار كرد . نتيجه اين رويكرد، نداشتن تعريفی صحيح خواهد بود.