جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به تحولات اجتماعی، سیاسی و علمی در دنیای جدید و ظهور مکاتب اخلاقی ، فلسفی، اجتماعی و...، همچنین رشد روزافزون علوم، به ویژه در عرصه انسانی، نگاه های پرسش آمیزی به سوی قرآن دوخته شده است.گاهی تکیه اصلی یک اثر اخلاقی بر دین و مذهب است و گاهی از این مرحله گذر می کند و به عرفان می رسد و در جایی دیگر بیان غیر مستقیم فضایل اخلاقی در قالب تمثیل ها و داستان ها جلوه گر می شود، شیوه استدلالیو منطقی همچون مطالب فلسفی، در بیان مضامین اخلاقی نیز مورد توجه بسیاری از معلمان اخلاق از جمله خواجه نصیر در اخلاق ناصری است.موضوع این پایان نامه تأثیرپذیری خواجه در اخلاق ناصری از قرآن می باشد . از یافته های پژوهش این است که؛ خواجه نصیر، انسان را با همه ابعاد روحانی و جسمانی به نیکی شناخته و برای اخلاق و تربیت و رساندن او به کمال در اثر خود، راهکارهای مناسب با عقل و شرع ارائه کرده است. و تلاش شده ضمن تحقیق در آیات و الفاظ قرآن کریم و بهره مندی از متون تفاسیر قرآن و کتاب اخلاق ناصری، مواردی را که به نظر می رسد متضمن معانی قابل انطباق بر مفاهیم اخلاقی در قرآن و اخلاق ناصری است احصاء نماید.این تحقیق از نوع تحقیقات کاربردی است ،که به روش«تحلیل محتوا»(توصیفی –تحلیلی) انجام شده وگردآوری اطلاعات به روش «کتابخانه ای» است.

در این نگارش در تبیین ، حقیقت توحید از نظر امامیه خصوصا از نظرهای محقق طوسی و شهید مطهری و رد شبهات وارده وهابیت در این زمینه خصوصا بنیانگذاران وهابیت ابن تیمیه و محمد بن عبد الوهاب مورد بررسی قرار گرفته است . در مکتب امامیه : با پیروی از براهین عقلی و نقلی حکماء و متکلمان و عرفاء در باب ، مفهوم توحید و مراتب آن حقائق عمیق و ظریفی ارائه کرده اند و در همین مکتب توحید نظری و عملی عبارت است از : اعتقاد قطعی به یگانگی یا یکتائی خداوند در ذات و صفات و افعال و رفتار موحدانه ای که تقاضای اعتقاد و اندیشه توحیدی باشد و در توحید نظری وحدت خداوند را به وحدت حقه حقیقیه و عینیت صفات با ذات و عینیت صفات با یکدیگر مطرح است. و در توحید افعالی (خالقیت و ربوبیت) حتی در توحید استعانت ملاک اصلی توحید و شرک استقلالیت و عدم آن به موثر مطرح است . ودر توحید عبادی عنصر اصلی تشکیل دهنده عبادت پرستش موجودی که یکتای معبود خداوند به عنوان مبنای امامیه در این زمینه ارائه شده است . اما بیاناتی که علمای وهابیان خصوصا ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب به پیروی از علماء سلفیه که خودشان به افتخار تلقی می کنند و ادعا دارند که مردم به علت فاصله گرفتن از مذهب سلف دچار شرک شده اند و وظیفه خود دانستند که مردم را به سوی توحید خالص دعوت نمایند ، درحالیکه در مکتب خودشان در مورد توحید نظری را ارائه کرده اند که ریشه علمی دقیق ندارد ، چون گرایش های زیادی به تشبیه و تجسیم داشته با کمال صراحت برای خداوند اعضاء و جوارح اثبات نموده مانند اهل حدیث به ظواهر آیات و احادیثتعصب شدیدی به خرج داده اند و عقلانیت را از صحنه استنباط احکام کنار گذاشته و اهل تاویل را کافر شمرده اند . در تعریف عبادت علمای وهابیّت چند دسته شده اند، ما چند نوع تعاریف آنها را ذکر کردیم و از آن تعریفها دو مبنا به دست آوردیم: یکی خضوع ، تذلل و محبت تام برای تحقق عبادت و دیگری خضوع تام توام با اعتقاد به الوهیت خداوند . کسانی که عنصر اعتقاد را در عبادت پذیرفته اند در هنگام اتهام شرک به اعمال مسلمین از مبنای اول استفاده کرده اند و از آن به عنوان ابزار سیاسی بهره برده اند .و در فصل چهارم که مهمترین فصلها است دیدگاههای امامیه و وهابیه ذکر شده که بعد از تعیین محل نزاع بر نقطه افتراق ، استدلالات عقلی و ادله شرعی اقامه شده و نشان داده شد که مبانی و ملاکات توحید و شرک از مکتب وهابیت خلاف عقل ، شرع و سیره صحابه و جمهور مسلمین است در ابتدای این نگارش ذکر کلیات در ضمن آن مقدمه و... و معرفی امامیه در ضمن آن (زندگی محقق طوسی و شهید مطهری) و معرفی وهابیت در ضمن آن زندگی مختصر (ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب) و مفهوم شناسی مطرح شد .

مطابق قاعده ای در منطق ابن سینا، میان هر دو قضیة شرطی لزومی که کمیت یکسان، کیفیت متفاوت، مقدم یکسان و تالی نقیض هم دارند، تلازم برقرار است. این قاعده توسط ابن سینا معرفی و برای آن استدلال شده است. پس از وی، این قاعده مورد نقد منطق دانان سینوی قرار گرفت. خونجی با مثال هایی از زبان طبیعی، پیش فرض های اثبات ابن سینا را زیر سؤال برده است. پس از خونجی، بعضی از منطق دانان سینوی مانند نصیر الدین طوسی، قطب الدین رازی و قطب الدین شیرازی، تلاش کردند با ارائة صورت بندی های دقیق تری از استدلال ابن سینا و یا دفاع از پیش فرض های او به نقدهای خونجی پاسخ دهند. در مقالة حاضر پس از معرفی و صورت بندی دقیق استدلال های دو طرف، نشان خواهیم داد که پاسخ هایی که به نقد خونجی داده شده، برای اثبات قاعدة مورد بحث کافی نیستند و همچنان قبول این قاعده نیازمند استدلال های دیگری است.

روش شناسی علوم را می توان از ویژگی های عصر جدید برشمرد و ادعا کرد که پیشرفت علوم تا حد درخور توجهی مرهون دقت نظر در روش هاست. علم کلام نیز همچون علوم دیگر از این قاعده مستثنا نیست و روش خاص خود را می طلبد. پژوهش در روش علم کلام به دو شیوة تاریخی و منطقی قابل انجام است و ما در این پژوهش بر اساس شیوة اول عمل می کنیم و به بررسی روش کلامی خواجه نصیرالدین طوسی در مقام اثبات عقاید می پردازیم. روش ما در این پژوهش، توصیفی تحلیلی و انتقادی است. بهره گیری از روش برهانی و جدلی در مقام اثبات و دفاع، دوری از روش تمثیلی و خطابی در این دو مقام و نیز استفاده از ظواهر محکمات قرآن و اخبار متواتر را می توان از مهم ترین یافته های پژوهش در روش کلامی خواجه دانست.

شیخ طوسی که تکمیل‌کنند? جریان کلام عقلیِ شیخ مفید است، با نوشتن کتاب‌های تمهید الاصول و الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد کوشید تا کلام را یک گام به سوی عقلانی‌ترشدن پیش ببرد. پس از او، خواجه‌نصیرالدین طوسی با به‌کارگیری مفاهیم و اصطلاحات و براهین فلسفی در تجرید الاعتقاد، دانش کلام را ساختار و نظامی نو بخشید و برهانی نمود که می‌توان از آن به «کلام فلسفی» تعبیر کرد. ما در این رساله، طی پنج فصل به بررسی تطبیقی آرای کلامی نمایندگان دو جریان کلامی شیعه، شیخ طوسی و محقق طوسی در مباحث خداشناسی که شریف‌ترین و دشوارترین مسائل کلامی به‌شمار می‌رود، پرداخته‌ایم.بعد از بیان کلیات این موضوع در فصل اول، فصل‌های دوم تا پنجم را به ترتیب به تبیین و اثبات وجود ذات پروردگار?، توحید، صفات ثبوتی و صفات سلبی اختصاص دادیم و در هر فصل، ابتدا دیدگاه شیخ طوسی و سپس نظر محقق طوسی را در تعریف و تبیین و اثبات آن موضوع به‌طور مستقل، تشریح نمودیم و در پایان به مقایسه و ارزیابی و بیان وجوه اشتراک و امتیاز این دو دیدگاه پرداختیم.پس از تطبیق و تحلیل آرای ایشان در مباحث خداشناسی به این مطلب رسیدیم که شیخ طوسی در مقام اثبات ذات حق‌تعالی، به برهان حدوث تمسک می‌جوید و صفات او را نیز با دلایلی که به‌طور عمده، از نوع قیاس جدلی است، تبیین و اثبات می‌کند. اما محقق طوسی که به ناتوانی و ظنی‌بودن این دلایل آگاه بوده است، با مقدمه‌قراردادن امور عامه از فلسف? اولی و به‌کارگیری قیاس برهانی در کتاب تجرید، با استناد به برهان امکان‌ووجوب، علاوه بر اثبات واجب‌تعالی، صفات جمال و جلال او را نیز با اتکاء بر وجوب ذاتی واجب‌الوجود، با جامعیت و قاطعیت به اثبات می‌رساند.بااین‌حال، گرچه روش خواجه‌نصیر، طریق? حکمت و یقینی و صواب است؛ مبتنی بر تحقیق و تدقیق و باریک‌اندیشی بسیار است که میسور و در فهم بیشتر مردم نیست. برخلاف روش شیخ طوسی که روش تمثیل و برطبق امکان پیشروی ذهن و سیر تکاملی ادراکات انسان است؛ یعنی تصویر حقایق معقول به صوَر اعیانِ محسوس و تبیین معانى کلی به اشیاء جزئی؛ لذا برای همگان به‌ویژه عموم مردم، آسان و دست‌یافتنی و مفهوم است.

دلیل قانون یا دلیل حکما یکی از ادله قدیمی در اثبات نبوت عامه است. خلاصه آن این است که انسان برای رسیدن به کمال نیازمند زندگی اجتماعی زندگی است، لذا نیاز به قانون دارد تا اجتماع فرو نپاشد. این قانون باید وحیانی باشد وگرنه عدالت به دست نمی‌آید؛ درگیری و اختلاف بی پایان رخ می‌دهد و نسل بشر نابود می شود، زیرا دانش بشری همواره نقص نسبی دارد و بشر به مصالح خود اشراف ندارد، لذا قانون بشری مورد احترام مردم نبوده و ضمانت اجرایی ندارد. برخی چون خواجه نصیرالدین طوسی این دلیل را رد کرده اند. چنین نیست که بشری بودن قانون موجب نابودی نسل شده باشد؛ مشکل اختلاف در جامعه، ضمانت اجرایی و بی عدالتی، حتی با وجود قانون وحیانی نیز رفع نشده است. همچنین راه کارهایی برای ضمانت اجرایی قانون بشری و رعایت آن نیز در طول تاریخ در جوامع مختلف وجود داشته است. دلیل حکما اصلاحیه ای دارد به این صورت که اگر وحی نباشد، انسان مصالح دنیوی و اخروی خود را نمی‌فهمد، لذا اثبات عقلی زندگی پس از مرگ پیش فرض آن است. دلیل قانون با بیان اخیر، همان دلیل هدایت است که از متقن‌ترین ادله در اثبات نبوت عامه است.

مسألۀ اتحاد عاقل و معقول یکی از مسائل مهم و بحث ­انگیز در طول تاریخ تفکر فلسفی بوده است که برخی از در انکار و برخی از سر اقبال بر آن وارد شده ­اند. ابن سینا از کسانی است که دو نگاه به این مسأله داشته است و از یکی به اثبات آن پرداخته است و از نگاه دیگر به انکار آن. حال آنچه مطرح می­ گردد این است که آیا در آرا این فیلسوف بزرگ تذبذب و تناقض وجود دارد؟ در پاسخ به این سؤال، پاسخ­های گوناگونی ارائه شده است. آنچه نگارنده بر آن است این است که با تفکیک این دو نگاه به مسأله، تناقض مورد توهم بر طرف می­ گردد. این دو نگاه یکی نگاه مشایی به مسأله و دیگری نگاه متعالی به آن است. نگارنده به «تعالی در تفکر سینوی» قائل بوده و بر آن است که در گذار شیخ از تفکر مشایی به تفکر متعالیه، نگاه ابن سینا به مسائل تعالی یافته است. یکی از این موارد مسألۀ اتحاد عاقل و معقول است. در این مقاله شواهدی از آثار ابن سینا بر این مطلب ارائه شده و شیخ از قائلان به اتحاد عاقل و معقول تلقی شده است.

جستار پیش ­رو، با طرح چالشی بر تکثّر براهین و ادله اثبات خدا، رهیافت­ هایی برای امکان تکثّر و فراوانی براهین و ادلّه پیش می­ نهد. در این مقال، بر اساس آموزه ­های فلسفی و منطقی سنت اسلامی، قاعده­ای طراحی می ­گردد که بر اساس آن، بر مطلوب واحد، برهانی بیش نمی­ توان داشت. بنابراین، فراوانی براهین اثبات خدا، که در گزارشات فیلسوفان آمده است، با این قاعده، به چالش کشیده می­شود. راه­کارهای برون­ شد از این دشواره، در قالب سه رهیافت: رهیافت فلسفی؛ مبنی بر تکثّر براهین لمّی تحلیلی، و نیز تکثّر براهین انّی تحلیلی در اثبات وجود خدا، رهیافت منطقی؛ مبنی بر تکثّر در صورت برهان ­ها و استدلال­ها، و رهیافت مبتنی بر تکثّر در مقام تقریر ارائه می­ شود.

بر اهل تحقيق و فنّ در مباحث عقلى پوشيده نيست كه يكى از آثار بسيار مهمّ - و گزافه نيست، اگر بگوييم يگانه - در كلام شيعه تجريد الاعتقاد خواجه نصيرالدين طوسى است. از جمله شواهد اهمّيت آن، نگارش شروح و حواشى و تعليقات فراوان توسط بزرگان انديشه بر اين اثر ارجمند و جاودانى است. يكى از شروح نامبردار كه آن نيز مورد توجّه اهل تفكّر قرار گرفته و حواشى بسيارى بر آن نگاشته شده، شرح تجريد قوشچى است. در ميان حواشى ارزنده بر اين شرح مى‏توان از حاشيه خفرى نام برد كه اين حاشيه چه در عصر وى و چه بعد از آن مورد توجّه انديشمندان و متكلّمان بسيارى قرار گرفته است. حاشيه مذكور، بر بخش الهيات شرح تجريد قوشچى؛ يعنى بر مقصد سوم از إثبات صانع تا مسئله نفى شريك (از فصل دوم در صفات صانع) نگاشته شده است. چنان كه اشاره شد، نيكويى حاشيه حاضر بسيارى را بر آن داشت تا با تحشيه و تعليقه‏ نويسى به نقد و بررسى آراى خفرى طىّ اين حاشيه مبادرت ورزند. •

واگرایی جامعه و حکومت و تقابل عناصر ایرانی با فرهنگ مغولان، که درپی عملکرد آنهادر عهد هجوم و چند دهه نابسامانی پس از آن حاصل شده بود، با تشکیل حکومت ایلخانی تعدیل شد و عناصر ایرانی را به هم گرایی با مغولان و تعامل با ایلخانان سوق داد. تعامل مذکور، سیاستی حساب شده در جهت تعدیل مشی حکومتی مغول، در برخورد با جامعه و اقتصاد و تلاش در راستای مهار رفتار مغولها و همنوایی با عناصر بومی بود. اگر سلسله تلاش هایی که در جهت تعدیل رفتار مغولان با هدف احیای فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و نزدیک کردن قوم غالب با مؤلفه های مدنی ایرانی صورت گرفت را «گفتمان مهار» نام گذاری کنیم، مقاله حاضر درپی آن است که سهم نصیرالدین طوسی، فیلسوف بزرگ دنیای اسلامی را درخصوص این گفتمان و میزان کارآمدی آن بررسی نماید.