جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از راه‌های کاهش آسیب‌های فضای مجازی پایبندی به اخلاق عمومی زندگی بشری و نیز اخلاق تخصصی مربوط به فضای مجازی است. در این راستا پروژه‌ای با عنوان اخلاق فضای مجازی در پژوهشگاه فضای مجازی تعریف شد که به ارائه ساختاری برای استخراج کدهای اخلاقی این حوزه به خصوص با نگاه دینی و فلسفی برای کلیه مرتبطین با فضای مجازی پرداخت. در این راستا تعدادی از نمونه‌های خارجی کدهای اخلاقی که به نحوی مرتبط با فضای مجازی بودند نیز بررسی و مقالات هر یک از آنها ترجمه شدند. در این گزارش دو مورد از این مقالات ترجمه‌شده کدهای اخلاقی و رفتارهای حرفه‌ای آورده شده‌اند.

تلاش ما این است که در این نوشتار نشان دهیم که چطور فضای مجازی می‌تواند به تشدید بی‌اخلاقی کمک کند و یا دست‌کم زمینه‌ای برای بروز آن فراهم آورد. برای توضیح این مطلب، نخست در بخش مقدمه به این موضوع پرداخته‌ایم که چطور دنیای جدید، داده‌ها را به ابزاری قدرتمند بدل می‌کند که می‌توانند بر ساختار و نیروهای قدرت موجود، اثرگذار باشند و فضای مجازی جولانگاه داد و ستد این داده‌ها قرار می‌گیرد. در این میان با این پرسش روبرو هستیم که آیا برای هر چه مفیدتر کردن این فضا و استفاده‌ی درست از کلان‌داده‌ها، نیاز به قواعدی برای هنجارگذاری در خصوص نحوه‌ی تعامل در این فضا نداریم؟ این پرسش محوری ما را به بحث از نسبت فضای مجازی و اخلاق می‌کشاند. نسبتی که می‌کوشیم در بخش «معانی اخلاق» با برشمردن معناهای مختلف برای اخلاق آن را ارزیابی کنیم. از این معانی مختلف به معنایی سنتی از اخلاق به عنوان اُتُس، نظریه‌ی حس اخلاقی و رویکرد وظیفه‌گرایانه پرداخته‌ایم. تحلیل ما این نتیجه را رقم زد که دو معنای نخست گره‌ای از دشواری نسبت اخلاق و فضای مجازی نخواهند گشود و معنای سوم ما را با مسئله‌ی تزاحم بین تکالیف اخلاقی - که در ادامه به آن پرداخته‌ایم- روبرو می‌کند. به این ترتیب به سمت این نگاه پیش می‌رویم که با وجود گستره‌ی وسیع اخلاق و دشواری‌های پیش‌رو در قضاوت اخلاقی، «حکمت عملی» ما را ملزم می‌کند که راهی برای مواجهه با تزاحمات اخلاقی جویا شویم. راه‌حلی که در بخش پایانی آن را به طریق سلبی شناسایی و بررسی کرده‌ایم؛ به این صورت که به این امر مهم پرداخته‌ایم که فضای مجازی به دلیل فقدان چه مواردی می‌تواند چنین گستره و امکانی برای بی‌اخلاقی فراهم آورد، پرسشی که با ارجاع به رابطه‌ی «نگاه» و «شرم» و نیز با ارجاع به «شخصیت‌زدایی» از افراد به عنوان مؤلفه‌های مرتبط با فضای مجازی به آن پاسخ گفته‌ایم. جدی گرفتن این رویکرد ما را با مفاهیم و ابعاد جدیدی از مفهوم «آزادی» نیز آشنا می‌کند و می‌تواند سبب توجه به ویژگی‌هایی باشد که همگی موجب می‌شوند بی‌اخلاقی در فضای عمدتا مکتوب مجازی آسان‌تر از فضای شفاهی حضوری باشد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فضای مجازی، کتاب «مالکیت در فضای مجازی از نظر فقهی» اثر حجت الاسلام ابوالحسن حسنی توسط دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی در 60 صفحه منتشر شد. مهم ترین تحول زندگی انسان­‌ها در عصر حاضر، پیدایش فضای مجازی بود که شاهد گسترش و فراگیری آن در تمام ساحات بشری هستیم. این پیشرفت در کنار خود مسائل و پرسش‌های جدیدی را به وجود آورد که حتی می­‌توان آن را در قالب نظام مسائل فضای مجازی گردآوری کرد؛ یکی از این پرسش‌­ها مالکیت در فضای مجازی است. این مسأله به عنوان یکی از مسائل بنیادین حقوقی باید از منظر شرعی و اسلامی مورد بررسی قرار بگیرد چرا که بسیاری از فعالیت‌­های بشری از طریق آن اتفاق می­‌افتد و بسیاری از امور فضای زندگی واقعی در آن شبیه سازی شده است. یکی از این مسائل، بحث مالکیت اشیاء در فضای مجازی است که این پژوهش در پی تبیین و تعریف آن است. پژوهشگر در بخش اول کتاب به بیان مفاهیم بنیادی فقهی نظیر مالیت، مالکیت و حق پرداخته و مبانی کلی آن را از دیدگاه فقها بررسی کرده و سپس به تحلیل و تفصیل آن به صورت تخصصی در فضای مجازی پرداخته است. وی در بخش دوم به واکاوی مفهوم شی مجازی پرداخته و سپس نحوه مالکیت اشیاء را از جهات مختلف مورد بررسی قرار داده است؛ مالکیت اشیاء، هویت و محیط، نحوه مالکیت معنوی، مالکیت بر اپلیکیشن‌­ها و پلتفرم‌­ها و مالکیت بر پول در فضای مجازی از مهم­‌ترین قسمت های این بخش می‌­باشد. مؤلف در بخش پایانی کتاب، مبتنی بر دو مقدمه قبلی به جمع‌­بندی و نتیجه گیری می‌­پردازد و مفهوم جدیدی را با نام «مالکیت تو در تو» ابداع می‌­کند که شامل بخشی از مالکیت‌­ها در فضای مجازی می­‌باشد.

شماره دوم از مجموعه مقالات «سیاست­های کلان شرعی در فضای مجازی» با عنوان « سیاست­ توسعه عقل درفقه فضای مجازی » اثر حجج الاسلام ابوالحسن حسنی و رضا حاج حسینی توسط دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی در 70 صفحه منتشر شد. در نظام معرفتی اسلام، عقل، برترین جایگاه را دارد؛ به گونه ای که در برخی روایات، جایگاه عقل را برتر از جایگاه دین دانسته اند. در آثار برخی فقیهان، حفظ عقل جزء مصالح عالیه (برتر) شرعی به شمار آمده است، بدون آنکه تحلیل روشنی از این مصلحت ارائه شود. مقاله حاضر که در چارچوب فقه نظام نگاشته شده، به جای مفهوم «مصلحت حفظ عقل» از «سیاست توسعه عقل» سخن می­گوید. بر این اساس، مسئله پژوهشگران این اثر، تبیین فقهی سیاست توسعه عقل با نگاه به تعینات آن در فضای مجازی بوده است. در اثر حاضر نویسندگان ابتدا با بررسی تاریخی نگاه فقیهان به عقل در فقه و اصول فقه، تصویری از نگاه آنان به عقل را ارائه داده و در ادامه با تحلیل مفهوم عقل و آیات و روایات مربوطه، عقل را معناشناسی کرده و نسبت آن با جنون و جهل را به دست آورده­اند. در نهایت ایشان با نگاه به ادله نقلی و تحلیل آنها، مفهوم توسعه عقل و سیاست توسعه عقل را تبیین کرده و این سیاست را به عنوان یک سیاست کلان شرعی تثبیت و اجمالا بر مسائل فضای مجازی تطبیق داده­اند.

به گزارش روابط عمومی دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، کتاب «نظام موضوعات فقه فضای مجازی » اثر حجت الاسلام ابوالحسن حسنی به همت دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی در 54 صفحه منتشر شد. در این درختواره، موضوعات موضوعات مربوط به فضای مجازی در چند بخش تدوین شده است. بخش اول، معرفی فقه فضای مجازی و برخی مسایل پیرامونی است. بخش دوم درختواره به شناسایی الگوهای مفهومی فقهی مربوط به فضای مجازی اختصاص دارد و موضوعاتی را برای تحقیق عرضه کرده تا از جوانب مختلف موضوعات مربوط به فضای مجازی بررسی شود. در بخش سوم مفهومی جدید به نام سیاست های کلان شرعی در عرصه­ی فضای مجازی مطرح می شود. این عنصر جدید مقوم فقه نظام است و ملاکاتی برای تصمیم­گیری شرعی در مواجهه با فضای مجازی به دست می­دهد. در بخش چهارم اصول و قواعد فقهی مربوط به فضای مجازی بررسی می­شود. بسیاری از این اصول و قواعد، فی حد نفسه اختصاص به فضای مجازی ندارند، اما با توجه به ویژگی­های فضای مجازی این قواعد ممکن است صورت دیگری پیدا کنند و دست کم نحوه تطبیق این قواعد بسیار متفاوت از فضای واقعی خواهد بود. در بخش پنجم به مسایل فرعی فضای مجازی توجه شده است، اما این توجه از منظر فقه نظام است و از این جهت، مسایل فرعی مطرح شده در این بخش باز متفاوت با نگاه فقه فردی به فضای مجازی است. در آخرین بخش به مسایل مربوط به مقام امتثال در فقه فضای مجازی توجه شده است.

یکی از مهمترین گام‌ها در انجام پژوهش در هر حوزه‌ای آشنایی با وضعیت و پیشینه پژوهش در آن زمینه است. این مهم موجب شد گروه مطالعات بنیادین پژوهشگاه فضای مجازی که یکی از رسالت‌های اصلی آن پژوهش در زمینه «فلسفه فضای مجازی» است، وضعیت‌شناسی پژوهش‌های حوزه فلسفه فضای مجازی در کشور را در دستور کار خود قرار دهد. در این راستا ابتدا با بررسی پایگاه‌های مهم نمایه کننده مقالات علمی، تلاش شد مجموعه‌ای مناسب از مقالات این حوزه استخراج شود. در کنار این اقدام، از منابع دیگری همچون آرشیو برخی مجلات نیز برای یافتن مقالات استفاده کرده‌ایم. شایان ذکر است از آنجا که ما به دنبال یافتن وضعیت پژوهش و پژوهشگران در این حوزه بودیم، تصمیم گرفتیم به صورت خاص آثار ترجمه‌ای را که از نظر ما الزما کار پژوهشی -به معنای خاص مد نظر این پژوهش- محسوب نمی‌شود را در مجموعه موارد احصاء شده به شمار نیاوریم. در گام بعدی به سراغ پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری نگاشته شده در این حوزه رفته‌ایم. البته در ارتباط با احصاء پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها کار دشوارتری پیش روی ما بود. متاسفانه هنوز پایگاه واحدی که بتوان در مورد پایان‌نامه‌ها و رساله های انجام شده به آن اعتماد کرد در کشور وجود ندارد و هنوز هم هستند دانشگاه هایی که دانشجویان را ملزم به ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود در سامانه ثبت رساله‌های پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایران داک) نمی‌کنند. البته که هر چه عقب‌تر می‌رویم وضعیت دسترسی به آن‌ها بدتر نیز می‌شود. ما برای اینکه احصاء اولیه این پژوهش نسبتا قابل اعتماد باشد تلاش کردیم علاوه بر چند پایگاه ثبت کننده رساله ها و پایان‌نامه‌ها، اطلاعات مربوط به آن‌ها را از پایگاه‌های دانشگاهی نیز پیگیر شویم. آنچه پیش روی مخاطب این اثر قرار دارد غالبا حاصل تلاش‌های همکاران بنده آقایان سیدعلی حسینی دانشجوی دکتری حکمت متعالیه و دکتر سید جمال قریشی است که با توجه به اینکه هر دو بزرگوار متخصص حوزه‌های مختلف فلسفی هستند، امید می‌رود ماحصل کار از جامعیت قابل قبولی برخوردار باشد. نکته قابل ذکر در خصوص مقالات مورد بررسی در این اثر این است که ما به دلیل تاکیدی که بر وجه علمی پژوهش ها داشته‌ایم، صرفا مقالات علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی را مد نظر داشته‌ایم. در پایان تاکید می‌کنیم که علی رغم تلاش‌های صورت گرفته در جهت جامعیت احصاء پژوهش‌ها، بعید نیست به دلایل مختلف، پژوهشی از چشمان ما دور مانده باشد، فلذا از تمامی مخاطبین این پژوهش خواهشمندیم چنانچه اثری از ایشان یا سایر محققان مورد غفلت واقع شده بود حتما با ما در میان بگذارند تا در نسخه‌های آینده‌ی این وضعیت‌شناسی لحاظ گردد. ما تلاش داریم ان‌شاالله این وضعیت‌شناسی را در فواصل منظم (احتمالا شش ماهه) روزآمد نماییم و نسخه جدید را با رفع نواقص نسخه‌ی پیشین و همچنین افزودن پژوهش‌های جدید به علاقمندان عرصه پژوهش‌های فلسفی فضای مجازی ارائه نماییم.

هر عملی که انسان انجام می دهد ضرورتا مبتنی بر یک نظام ارزشی و اخلاقی است که بر آن اساس تصمیم گیری می کند. گرچه ما اغلب به معیارهای کلیِ اخلاقیِ یکسان معتقدیم، ولی تطبیق معیارها با شرایط جزئی در فعالیت‌هایمان، با مشکلات زیادی مواجه می شود؛ و در نتیجه دست به تصمیم های متفاوتی می‌زنیم که ناشی از شرایط آن فعالیت است ولی با تجزیه و تحلیل دقیق تصمیم‌هایمان اغلب با مغایرت آن با معیارهای اخلاقی مواجه می‌شویم و کاری را که اخلاقی نیست اخلاقی دانسته، و یا کاری که اخلاقی است به وجه اخلاقی آن توجه نمی‌کنیم. بدین جهت عالمان اخلاق تلاش می‌کنند با هم‌فکری و تجزیه و تحلیلِ شرایط خاصِ یک فعالیت، وظایف اخلاقی ما را تنظیم کرده و متناسب با نقشی که در آن فعالیت داریم دستور‌العمل‌هایی اخلاقی تنظیم نمایند تا بر آن اساس سایر افراد بتوانند در یک نظام معیار، زیستِ اخلاقی داشته باشند. به این دستورالعمل‌ها، «مرامنامه اخلاقی» یا «کدهای اخلاقی» یا «دستورالعمل‌های اخلاقی» برای آن فعالیت می‌گویند.

شبکه‌‎های اجتماعی در ایران امروز، یک تجربه ملی جدید است که روابط بین افراد خانواده، دوستان، کارکنان و کارفرمایان، همکاران شرکتی و سازمانی، رئیس و مرئوس، فرادست و فرودست، افراد در مرکز و افراد در حاشیه، و دولت و ملت را تحت تأثیر قرار داده است. بسیاری از افراد، ذوق‎‌زده از امکان تعامل و آگاهی‌یابی سریع و بی‎حد و حصر از وقایع دور و اطراف و جریان‎‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، آن را فرصتی برای آگاهی جمعی، تحقق دموکراسی، آزادی، و فرصت‎‌های برابر می‌شمارند. گروهی دیگر، آن را عامل خوراک‏‌دهی اطلاعاتی یک‎‌سویه به جوامع برای شکل‎‌دهی فکری آن‌ها تلقی می‎‌کنند و آن‌ها را ابزارهای برساخت فرهنگ‎‌های بدیل می‌دانند. عموم جهت‎‌گیری‎‌های مطرح شده در این دو دسته بزرگ، عموماً سیاسی – رسانه‌‎ای و برای حفظ یا به هم زدن توازن قدرت است حال آن‌که همه آن مناظر را می‎‌توان از جنبه اخلاقی نیز بررسی و تفسیر کرد و برای افرادی که در صدد زیست اخلاقی در جامعه اطلاعاتی امروزی‎‌اند، تنگناهای اخلاقی حاصل از این شبکه‌ها را پر رنگ کرد و نشان داد. در این نوشتار، سعی بر آن است که مسائل شبکه‌های اجتماعی در جوامع را از منظر فلسفی- اخلاقی بررسی شود.

گزارش حاضر ترجمه مقاله «The Ethics of Digital Well-being- A Thematic Review» (اخلاق بهزیستی دیجیتال- یک مرور موضوعی) اثر لوچیانو فلوریدی است که در تاریخ 13 ژانویه 2020 توسط اشپرینگر به چاپ رسیده است. همان‌گونه که از اهمیت نویسنده، ناشر و تاریخ نشر بر می‌آید، مقاله حاوی نکات حائز اهمیتی در زمینه اخلاق فضای مجازی است که محتوای مقاله نیز این ادعا را تأیید می‌نماید. این مقاله نخستین مرور اساسی بر ادبیات موضوعی مسائل اخلاقیِ مربوط به بهزیستی دیجیتال است. عبارت «بهزیستی دیجیتال»، برای اشاره به تاثیر فناوری‌های دیجیتال بر چیزی که معنای زیستن در یک زندگی خوب برای انسان را دارد، استفاده می‌شود. این مرور موضوعی با هدف ترسیم کردن نقشه‌ی بحث‌های فعلی و شناسایی سوالات بی‌پاسخ جهت انجام تحقیقات آتی، در ادبیات موضوعی اخلاق بهزیستی دیجیتال کاوش می‌کند. این مرور موضوعی، مسائل اساسی مربوط به چندین حوزه اصلی اجتماعی را شناسایی می‌کند: مراقبت‌های بهداشتی، آموزش، حکمرانی و توسعه اجتماعی، و رسانه و سرگرمی. این مرور، همچنین سه موضوع گسترده‌تر را نیز برجسته می‌کند: رایانش مثبت‌نگر، برهم‌کنش شخصی‌سازی‌شده انسان-کامپیوتر، و استقلال و خودتعین‌گری. با نشان‌ دادن این‌که سه موضوع اصلی چگونه می‌توانند جهت شناسایی سوالات بی‌‌پاسخِ اخلاقیات بهزیستی دیجیتال به کار بیایند، این مرور موضوعی استدلال می‌کند که این سه موضوع اصلی محور تمامی مباحثات و تحقیقات جاری هستند.