جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سوره‌ی آل‌عمران از جمله سوره‌‌های مدنی قرآن است که احتمال نازل شدن همه‌ی آیات آن به‌یکباره به‌دلیل وجود به‌هم پیوستگی و انسجام و تناسب تام بین ۲۰۰ آیه‌ی آن، بسیار به‌ذهن نزدیک است. بررسی مجموعه آیات این سوره، حاکی از این است که فضای نزول آن، ناظر به‌اوصاف و شرایط و رخداد‌های ویژ‌ه‌ای است که در طول نزول این سوره اتفاق افتاده است. محتوای اصلی سوره‌ی آل‌عمران ناظر به‌دعوت مؤمنان به‌اتحاد و صبر در برابر دشمنان اسلام می‌باشد. این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، تدوین شده است و در پی پاسخ به‌این پرسش است که دلیل وجود همخوانی بین نزول سوره‌ی آل‌عمران با حوادث مرتبط با مشرکان، منافقان و اهل‌کتاب، چیست؟ برآیند و حاصل این تحقیق این است که وجود ارتباط بین مفاد آیات سوره‌ی آل‌عمران با کارکرد‌های هریک از طوایف یادشده در زمان نزول آن‌‌ها، حقیقتی تردیدناپذیر می‌باشد و طرح مباحث متنوعی همانند: توحید، صفات متنوع خداوند، معاد، جهاد، امر به‌معروف و نهی از منکر، تولی، تبری و حج و نیز بیان تاریخ انبیایی مانند آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و داستان حضرت مریم و عبرت‌‌های غزوه احد و غزوه بدر در خلال این سوره، می‌تواند شاهدی بردرستی نتیجه مذکور باشد.

آیه 14 سوره آل‌عمران ازجمله آیات چالشی و مورد اختلاف مفسران است. دلیل اصلی این امر از یک­سو به نامشخص بودن فاعل تزئین و از سوئی دیگر به وجود زنان در زمره امور تزئین شده برمی­گردد درحالی‌که خطاب آیه ناس است؛ گویی زنان جزء ناس به شمار نمی­آیند و مقصود از ناس تنها مردان هستند. بررسی این مسئله که چرا زنان در زمره مشتهیات انسان قرار گرفته است، علاوه بر معرفی مزیِّن، مراد از لفظ الناس را نیز تبیین خواهد نمود. در همین راستا، نوشتار پیش رو با بررسی نظریات مختلف تفسیری، سیاق خود آیه، تحلیل موضوعی آن در آیات هم سیاق به شیوه توصیفی- تحلیلی و رجوع به رکوعات قرآنی که دیری است مورد غفلت محققان قرآن­پژوه قرارگرفته، دلیل ذکر و ترتّب جنس زنان را در میان مشتهیات مذکور، میزان تأثیرگذاری این قشر جامعه از جنبه روحی-روانی بر دیگران برشمرده است چه این­که اُنس ناس به نساء در نقش­های مادری، خواهری و همسری انکارناپذیر است؛ ازاین­رو ضمن انتساب فعل مجهول زُیِّن به خداوند، لفظ ناس را استغراق در جنس شمرده که شامل عموم انسان­هاست که در ارتباطی تنگاتنگ با این جنس قرار دارند.

در آیات 169 و170 سوره آل‌عمران، وضعیت شهیدان در نشئه برزخی تشریح شده است. در این راستا، ابتدا «حیات» داشتن آنها مورد تاکید قرار گرفته وسپس به ذکر شاخصه‌های دیگری درتوصیف موقعیت آنان پرداخته می‌شود. با توجه به قرینه «انسجام» که به نوعی رابطه بین کلمات و جملات متن دلالت دارد، به نظر می‌رسد می‌توان این مولفه‌ها را در راستای تبیین شاخصه‌های حیات قلمداد نمود. از جملۀ این شاخصه‌ها «شادمانی» است که با توجه به تقدم ذکر آن ،به نظر می‌رسد بتوان آن را به عنوان مولفه محوری حیات تلقی نمود و درباره ارتباط این دو مقوله با هم ،به بحث و بررسی پرداخت. دستاورد کلی این نوشتار که با رویکرد توصیفی و تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه‌ای سامان یافته، مبین آن است که خوانش آیات با تکیه بر قرینه انسجام می‌تواند چشم انداز تازه‌ای از «حیات» به روی مخاطب بگشاید و او را متوجه ارتباط آن با مقوله «شادمانی» نماید، مقوله‌ای که درخوانشهای مفسران مورد توجه قرار نگرفته است و به همین دلیل در انتقال یکی از پیامهای متن الکن مانده‌اند. آنچه این جستار را ضروری می‌نماید، عدم توفیق انسان معاصردر تجربه شادمانی است؛ مقوله ای که یکی از نیازهای او و محرک سایر فعالیتهایش است.

سوره آل­ عمران از سوره مدنی است که غالب محتوای آن در اوامر و نواهی و تبیین برخی از احکام بوده و بخشی از سوره­ نیز به مورد خطاب قرار دادن اهل کتاب و بخش دیگر به پردازش داستان آل­ عمران اختصاص دارد. این سوره نسبت به سوره­ های مکی دارای ویژگی­ های خاصی­ است. پژوهش حاضر با بهره ­گیری از ابزار سبک شناسی و روش ­توصیفی- ­تحلیلی می­ کوشد ویژگی­ های برجسته­ سبک این ­سوره در بُعد علم معانی را مورد مطالعه ­قرار دهد و کارکرد هر یک از لایه ­های سبکی را در تبیین معانی مورد نظر بیان ­کند تا از این زاویه، کارکرد عناصر سبک‌ساز و ویژگی ­های برجسته سبک زبانی- بیانی این ­سوره را به نمایش­ بگذارد. برآیند پژوهش نشان می­ دهد که یکی از مهم ترین ویژگی­ های سبک این سوره، اسلوب «نداء» با ساختارهایی­ چون: «یا أَهْلَ الْکِتاب‏»، «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا»، «ربِّ»، «ربنّا» و «یا مریم» است که در هر یک از این پنج اسلوب ندا به فراخور آیات، معانی قصد شده که با این سبک تناسب دارد. به علاوه دقت در سبک ندای مستقیم و غیر مستقیم و تفاوت هر یک در اظهار معانی از جمله دستاوردها و نوآوری­های این پژوهش است. افزون­ بر این، در این­ سوره در بسیاری از آیات، ترتیب و چیدمان جمله­ ها آهنگین بوده و گونه­ های مختلف تکرار و کارکرد شایسته موسیقی معنوی آن در تبیین معانی آیات شایان توجه است.

مخالفت های شدید با ترجمه قرآن پس از عصر نزول و محدود و مشروط شدن آن در چارچوب معنای ظاهری و تحت اللفظی از یک سو و شکل گیری اولین ترجمه های این کتاب مقدس به زبان فارسی کهن از سوی دیگر؛ این مسائل مهم را به ذهن متبادر کرد که مفسران و مترجمان قرون اولیه در آن فضای تحریم و ناروایی ترجمه، آیات قرآن به ویژه الفاظ و اصطلاحات سوره آل عمران را با چه مبانی و ملاک هایی ترجمه کرده اند؟ و آیا تنها با تکیه بر معانی ظاهری می توان به لایه های معنایی آیات راه یافت و ترجمه ای مطلوب را به مخاطبان قرآن ارائه داد که در راستای رسالت جهانی قرآن بتواند پاسخگوی نیازهای انسان عصری باشد؟ در این مقاله به روش تحلیلی- توصیفی، و با استفاده از معتبرترین منابع ترجمه قرآن به زبان فارسی کهن به بررسی و تبیین این مسئله بر اساس تئوری هرمنوتیک معنایی پرداخته شده است. واکاوی ها نشان می دهند که گرچه مفسران و مترجمان متقدم، در ترجمه کلام وحی، شیوه های مهم و متفاوتی را به کار برده اند؛ اما آنچه که مرتبت و جایگاه این آثار را عظمت بخشیده و در انتقال پیام و مفاهیم آیات، نقشی تاثیر گذار داشته، اهتمام آنها به برداشت های چند معنایی - هرمنوتیک معنایی- در ترجمه الفاظ و اصطلاحات قرآنی است؛ موضوعی که نظریه تحت اللفظی بودن ترجمه های قرآن در ده قرن اولیه پس از عصر نزول را به چالش می کشد؛ ولی از دید محققان و اندیشمندان قرآنی مغفول مانده است.

مساله «امی بودن» پیامبر اکرم (ص) و اینکه واژه «امی» به چه معناست، موضوع مقاله حاضر است. شکی نیست که قرآن کریم به صراحت استمرار خواندن و نوشتن آن حضرت را پیش از بعثت نفی کرده است. همچنین در اینکه پیامبر اکرم (ص) امی بوده اند اختلافی نیست، اما آیا امی بودن ایشان به معنای بی سوادی است؟ در این پژوهش با بررسی ریشه لغوی این واژه، آیات، برخی روایات و متون تاریخی نتیجه گرفته شده اینکه غالب مفسران واژه «امی» را که صفت پیامبر اکرم (ص) است، به معنای «ناخوانا و نانویسا» یا «بی سواد» دانسته اند، وجهی ندارد و حداقل قرآن کریم این صفت را برای نبی مکرم اسلام (ص) به چنین معنایی به کار نبرده است بلکه به معنای اهل ام القری یا مکه است.

قرآن معجزه بزرگ پیامبر اسلام و متنی فرابشری است، که پژوهشگران از جنبه‌های مختلفی آن را مورد بررسی قرار داده اند؛ تعدّد معانی برخی واژگان در قرآن و سطوح معنایی متعددی که برخی واژگان قرآنی دارند، در تمام مذاهب اسلامی پذیرفته شده است، گاهی یک لفظ در سوره ای از قرآن می تواند معانی متعددی را به خواننده منتقل کند، سطوح گوناگون معنایی در قرآن سبب شده گاهی مفسران برداشت های متعددی از یک آیه داشته باشند، اعتقاد به ساختار چندمعنایی بودن واژگان در شمار مهم‌ترین مبانی تفسیر قرآن است. بر این اساس، برای هر آیه، پس از گذر از معنایی ظاهری، می‌باید به معنایی درونی و لایه‌های بعدی معانی آیات توجه کرد. در این نوشتار پژوهشگرتلاش کرده است بستری فراهم سازد تا ضمن بررسی آیاتی که حاوی واژگان متعدد المعانی هستند، عملکرد علامه طباطبایی و علامه آلوسی را در دو تفسیر «المیزان» و «روح المعانی» در حیطه این نوع از واژگان، نشان دهد. پژوهش حاضر با هدف شناساندن مواضع وجایگاههای چند معنایی های مهم دربرخی سوره های قرآن کریم و بررسی وتطبیق دو تفسیرمذکور ضمن بیان نقاط قوت و ضعف هردوتفسیرو بیان اصول درستِ قواعد وقرائن فهم معنا، به یک درک دقیق ویکسان برسد؛ بنابر این با روش توصیفی - تحلیلی با تکیه برمنابع کتابخانه ای تلاش نموده اهمیت کشف معانی ثانویه و تأثیرآن در فهم عمیق قرآن و نقش دوتفسیر"المیزان " و"روح المعانی" در انتقال معانی الفاظ وعبارتهای چندمعنایی را بررسی کند، و بیان نموده که این دو مفسراز چه روش و مبنایی برای فهم معانی الفاظ وعبارتهای چند معنایی درقرآن بهره جسته اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که کشف معنای ثانویه، فهم و درک مطالب را برای مخاطبان قرآن آسان‌تر کرده، و در برخی موارد موجب گردیده احکام نادرست از متن قرآن برداشت نشود. به فراخور موضوع مورد مطالعه، تفسیر المیزان که دیدگاه های یک عالم شیعه اثنا عشری علامه طباطبایی به روش کلامی، و روح المعانی دربردارنده دیدگاه های یک عالم سنی علامه آلوسی به روش اشعری مورد واکاوی قرار گرفته، و مشخص شد علامه طباطبایی و علامه آلوسی فقط به معنای فرهنگ واژگانی کلمات اکتفاء نکرده اند بلکه معنای دوم و بیشتر را نیز برای برخی واژگان در نظر گرفته اند تا ترجمه ای درست و دقیق ارائه دهند و مخاطب را با مفهوم صحیح عبارت آشنا کنند. علامه طباطبایی و علامه آلوسی برای یافتن معنای مراد از علم لغت و تفسیر استفاده کرده اند.

در شماره 16 بهار 1387 مجله پژوهش دينی، مقاله مذکور به قلم برادر فاضل، دکتر جعفر نکونام چاپ گرديده و حاصل مقاله ايشان اين است که مراد از فتنه عذاب اخروی و آيات متشابه منحصر به آيات قيامت و تاويل اين آيات تحقق خارجی آن هاست. و راسخان در علم عبارت از مومنان به کتاب آسمانی و زائغان عبارت از مشرکان مکه است. نوشته حاضر حاصل بررسی اين است که مراد از فتنه، عذاب آخرت و متشابه منحصر در آيات قيامت و تاويل، تحقق خارجی آنها نيست و زائغان هم مشرکان مکه نيستند بلکه منافقان و برخی از اهل کتاب و دانشمندان سوء و خلفا جور می باشند.

از آنجا که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده است و زبان عربی نیز به‌خودی‌خود زبانی تصویری است. ازاین‌رو یکی از وجوه سادگی و قابل‌فهم بودن بیان قرآن کریم، تصویری و ملموس بودن مفاهیم ذهنی آن است. قرآن کریم به‌عنوان یک متن ادبی، در شیوه بیان، تمام اسلوب­های زبان ادبی را به‌کار گرفتـه است کـه یکی از این ابزارهای بیانی، تصویرسازی هنری با استفاده از تشبیه، مجاز و استعاره است. افزون بر این، هر واژه و هر جمله در کنار معنای لغوی خود، دارای ظرفیت عاطفی و هیجانی ویژه­ای متأثر از بازخوردها و نگرش­ها است. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا با استفاده روشی توصیفی ـ تحلیلی، تصویرپردازی­های هنری در سوره آل­عمران مورد بررسی روان‌شناختی قرار گیرد. نتایج اولیه حاکی از آن است که تصاویر هنری این سوره با توجه به نوع مخاطب متفاوت است که هریک ظرفیت­های عاطفی و هیجانی بالایی دارند. از اهداف مهم هر یک از تصاویر هنری در این سوره، تأثیرگذاری بر مخاطب و زمینه­سازی روحی او برای پذیرش حق و انکار باطل است. هریک از این تصاویر می­توانند به‌عنوان ابزاری در جهت سلامت روحی و ارتقای تربیت و اخلاق مؤثر باشد.

آية 59 سورة «آل‌عمران» شايد تنها آيه‌اي در قرآن باشد که هم مورد استناد تکامل‌گرايان قرار گرفته و هم مورد استشهاد خلقت‌باوران. ازاين‌رو، مي‌توان گفت اين آيه محل يک رويارويي سرنوشت‌ساز بين اين دو گروه است؛ به‌گونه‌اي‌که غلبة هرکدام از اين نگاه‌ها در تفسير آيه مذکور مي‌تواند پيروزي بزرگ براي آن و گامي بسيار بلند در جهت فائق آمدن آن نگاه بر ديگري در نزاع ديرينه بر سر نگاه قرآن به تاريخ طبيعت و بخصوص تاريخ پيدايش انسان بر اين کره خاکي باشد. آنچه در پي مي‌آيد تلاشي است به روش تحلیلی ـ توصیفی براي انجام يک داوري سنجيده و مستدل بين خوانش‌هاي تکامل‌گرا و خلقت‌باور از اين آيه شريفه. براي اين منظور ما ابتدا به مسائلي مي‌پردازيم که براي درک درست از آيه بايد فيصله داده شوند و سپس به تفسير خود از آيه مي‌پردازيم. در انتها نيز تفسيري تکامل‌باور از اين آيه طرح و نقد مي‌کنيم تا امکان داوري بين دو تفسير براي خواننده فراهم گردد.