جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کلام اشعری نه تنها دیر زمانی است همچون نوعی است کیشی اسلامی، سلطه و تفوق خود را بر سایر نحله های کلامی تثبیت کرده بود، بلکه از آغاز با تصوف و اندیشه های صوفیانه نیز پیوند یافته و بر آنها تاثیرات ژرفی نهاده است. آنچه به دنبال می آید، کوششی است برای نشان دادن برخی از ابعاد این پیوند، آن هم با توجه به کتاب مشهور تعلیمی صوفیان، یعنی مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی. این مقاله شامل دو بخش است: بخش نخست، تحلیلی مختصر از آن جنبه هایی از کلام اشعری است که می تواند به نوعی، پیوند میان تصوف و این نحله کلامی یا برخی از دلایل و بنیادهای چنین پیوندی را تا حدودی روشن سازد و به این ترتیب نه گونه ای تکرار اندیشه های کلامی اشعری، بلکه بازخوانی برخی از آنها به شمار تواند آمد. در بخش دوم ربط و پیوند میان این نظام کلامی و اصول عقاید صوفیان، چنانکه در باب اول مصباح الهدایه به بیان آمده، نشان داده شده است.

جبران خلیل جبران (1931-1883 م) شاعر و نویسنده پرآوازه عرب، در شمار شاعرانی با رویکرد صوفیانه و رمانتیکی است. منتقدان درباره نگرش او به فرد و جامعه، نظریات گوناگونی دارند. در این میان این پرسش مطرح است که آیا او واقعا یک صوفی عملگرا یا پراگماتیست است و یا تنها از نوعی عرفان ذوقی و ذهنی بهره مند است. در این جستار، نمایشنامه ارم ذات العماد برگزیده شده است، چرا که این نمایشنامه اوج تصوف جبران است. او در نقش نجیب رحمه در پی رسیدن به شهر خدا، شهر مقدس، شهر رویاهای روحی است، جایی که جز اهل مشاهده و توحید و حقیقت را راهی بدان نباشد. جبران در ارم ذات العماد می کوشد تصویری خیالی از دنیایی به دست بدهد که در مقایسه با دنیای واقعی جنبه آرمان خواهانه دارد، شهری که اوتوپیای اوست و تنها با مکاشفه و معرفت می توان به آن دست یازید. آمنه العلویه نماد راهنما و پیر طریق، چراغ راه را در دستان جبران می گذارد تا با شوق و شور و تحمل رنج و سختی به تکامل روحی برسد. زین العابدین، عارف شیعه و درویش ایرانی نقش واسطه را بر عهده دارد. وحدت وجود، وحدت ادیان، یگانه پرستی و جاودانگی روح و زندگی از اندیشه های جبران است که از زبان آمنه بیان می شود. در پایان تا حدی روشن خواهد شد که عرفان جبران نوعی عرفان ذوقی و تاملی با رنگ و سیاق عرفان گنوسی و یا نوعی تصوف مشهور به اشراقی – فلسفی (teosophism) است. جبران با ایجاد فضایی تجریدی و متافیزیک با بهره مندی از نماد و نقاب در قالب یک دیالوگ و گفت و شنود، اندیشه و گرایش صوفیانه اش را عرضه می کند. هرچند در این جستار کوتاه نمی توان به صوفی بودن او حکم کرد، ولی تا قدری میتوان با زوایای پنهان نگرش او آشنا شد.

مولوی در کنار مطالعه دقیق و پیوسته قرآن مجید، تفسیرها و صحاح حدیث و تامل در آنها، به معارف، احوال و آداب خاص صوفیان نیز توجه کامل داشته و کتاب ها و مقالات آنان را مشتاقانه و با دقت می خوانده است. از این رو مبادی تصوف و افکار و کلام مشایخ صوفی را باید بتوان در مثنوی معنوی جست و جو کرد و میزان و چگونگی اقتباس مولانا جلال الدین بلخی را از متصوفه بازشناخت. مقاله حاضر که در آن ارتباط اندیشه و کلام مولانا در مثنوی معنوی با آموزه ها و معارف اهل تصوف نشان داده می شود مورد تحقیق در این زمینه است و از آن، فایده و اعتبار پژوهش های تازه و دقیق تر در این باره به اجمال اشاره می شود.

با آن که درباره تاریخ عرفان اسلامی تحقیقات قابل توجهی انجام گرفته، اما هنوز زوایای زیادی از آن مبهم مانده است. پیدایش تصوف اسلامی یکی از موضوعاتی است که کمتر در باب آن سخن به میان آمده؛ این در حالی است که برای آشنایی با دیگر مراحل تاریخ تصوف و هم چنین سیر تطور مبانی عرفانی ضروری است‌ زمینه ها و چگونگی شکل گیری تصوف بررسی و تحلیل گردید. یکی از کارهایی که می تواند ما را یاری رساند تا در زمینه پیدایش عرفان اسلامی اطلاعات بیشتری به دست آوریم، تحقیق در احوال و آرا بزرگانی است که در شکل گیری تصوف نقش داشته اند. از این رو اگر زمان شکل گیری تصوف را نیمه سده دوم هجری به شمار آوریم. تبیین نقش و تاثیر آرا شخصیت های بزرگ عرفانی این دوره اهمیت خاصی پیدا می کند.یکی از زاهدان بزرگ این دوره سلمه بن دینار است. این مقاله بر آن است تا با تبیین دیدگاه های وی، نقش و تاثیر او را در شکل گیری عرفان اسلامی بررسی و تحلیل کند.

کشف المحجوب هجویری از آثار تعلیمی صوفیه و متعلق به دوره نخستین نثر فارسی است. اهمیت این کتاب در این است که اطلاعات فراوانی از تصوف و موضوعات مربوط به آن در اختیار خواننده قرار می دهد. نثر این کتاب در قسمتهای مختلف متفاوت است و با موضوع سخن ارتباط مستقیمی دارد، با وجود تنوع موضوعات و گوناگونی نثر در کشف المحجوب، این کتاب ساختاری منسجم و یکپارچه دارد. در این مقاله به ساختار کلی این کتاب و شیوه ویژه نویسنده آن در تبیین و گسترش اندیشه ها و مضامین محوری پرداخته شده است.

مقاله حاضر به بررسی ماهیت متافیزیک عرفانی صدرالدین قونوی و پیروان وی می پردازد. برخلاف برخی از محققین پیشین که به نظر آنها قونوی، مانند غزالی، فلسفه را نمی پسندد، نگارنده نشان می دهد که در واقع متافیزیک فلسفی، و به خصوص صورت بندی ابن سینا تاثیر شگرفی بر قونوی و پیروان وی، در مکتب ابن عربی، و در تلاش آنها برای طرح کردن «علم الهی»، گذاشته است و باید تاثیر حکمت فلسفی را عامل مهمی برای تفکیک کردن بین آرای این مکتب و مراحل پیشین عرفان نظری دانست.مقاله با نگاهی به دو مرحله مهم تاریخ عرفان نظری، که دومین آن ها مکتب ابن عربی است، آغاز می شود. بعد از این، نگارنده تفسیرهای مختلف محققین سنتی و معاصر از مرحله دوم را مورد بررسی قرار می دهد. در بخش عمده مقاله، نگارنده متافیزیک قونوی را تحلیل می نماید و تاثیر فلسفه ابن سینا بر آن را نشان می دهد.

محمد بن مرتضی مشهور به ملا محسن فیض کاشانی (1007-1901ق) فقیه، محدث، مفسر، فیلسوف و عارف بزرگ امامیه در سده یازدهم هجری، به دلیل جامعیت علمی اش صاحب آثار گران بهایی در علوم مختلف اسلامی است. یکی از جنبه های علمی فیض، عرفان و تصوف است که در این زمینه آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. فیض در آثار خود گرایش خویش را به تصوف و صوفیان نشان داده و از آن ها دفاع نموده است. در عین حال صوفی نماها و علمای ظاهری عصر خود را مورد انتقاد قرار داده است. اما باید توجه داشت که گرایش فیض به تصوف و دفاع وی از صوفیان دارای شدت و ضعف بوده است و به عبارتی فیض بین سال های 1030–1065 ق به دفاع از صوفیان پرداخته است و از این دهه به بعد، همراه با شدت گرفتن گرایش وی به قرآن و احادیث، از گرایش های صوفیانه کاسته و به مباحث عرفانی توجه بیشتری نموده و این همراهی عرفان و قرآن همواره با فیض بوده است. به نظر می رسد وی در عرفان و تصوف بیشتر متاثر از ملاصدرا، غزالی، ابن عربی و شارحان وی، بخصوص جامی و سید حیدر آملی بوده است. این مقاله بر آن است تا نگرش فیض کاشانی به تصوف و عرفان و تاثیراتی را که در این زمینه از دیگران پذیرفته است، بررسی نماید.