جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله نقدی است بر مقاله «ملاحظاتی نقادانه درباره دو مفهوم علم دینی و علم بومی» تألیف دکتر علی پایا که در آن استدلال­هایی علیه مفهوم علم دینی اقامه شده است. نویسنده مقالة مورد نقد در نقّادی خود موضعی پوپری اتخاذ کرده است. در مقالة انتقادی حاضر نشان داده می­شود که این منظر برای نفی مفهوم علم دینی کفایت نمی­کند؛ زیرا نقادی پوپری نمی­تواند نظریة علمی حاوی آموزه­های متافیزیکی را از این آموزه­ها عاری کند. نقادی، بدون حکمی از جهان دوم پوپر رخ نمی­دهد و این نشان می­دهد که ممکن است خود نقادی هم در بستری از آموزه­های متافیزیکی سامان یابد. در انتهای مقاله، با مروری مختصر بر آرایِ دو مدافع علم دینی، نشان داده می­شود که در برخی نظریه­پردازی­های علمی، نمی­توان بدون موضع­گیری در خصوص جهان­بینی دینی، نظریه­پردازی کرد.

اساساً کل‌گرایی دربارۀ الف به این معناست که الف مستقلاً تشخص نمی‌یابد بلکه در شبکه‌ای از اشیای دیگری که به یک کل تعلق دارند، مشخص می‌شود. در فلسفۀ ذهن، کل‌گرایی عمدتاً دربارۀ حالات التفاتی مطرح شده است، نه دربارۀ حالات پدیداری مانند احساسات. مسئله در اینجا این است که آیا واقعاً حالات پدیداری مستقلاً تشخص می‌یابند یا در ارتباط با یکدیگر مشخص می‌شوند. ابتدا تقریرهای مختلفی از این مسئله را براساس جهات مختلف این مسئله بیان می‌کنیم؛ مانند اینکه آیا رابطۀ کل‌گرایانه میان انواع حالات پدیداری برقرار است یا مصادیق آن، میان حالات پدیداری هم‌زمان برقرار است یا ناهم‌زمان و اینکه این رابطه از سنخ تشخص است یا از سنخ هم‌تغییری. به‌علاوه، آیا رابطۀ کل‌گرایانه ضروری است یا امکانی و آیا فراگیر است یا صرفاً به برخی از حالات پدیداری محدود است. در پایان مقاله به استدلال از طریق «وحدت آگاهی» به سود کل‌گرایی پدیداری اشاره خواهیم کرد.

هدف این مقاله بررسی مسئله صدق در علم اقتصاد است. موضوع صدق با موضوع معرفت‌شناسی و روش‌شناسی پیوند می‌خورد. به همین جهت تحولات روش‌شناختی در علم اقتصاد با نگاهی معرفت شناسانه دنبال خواهد شد. پیشرفتی که در فلسفه علم در قرن بیستم اتفاق افتاد این امید را در دل اقتصاددانان برانگیخت تا با استفاده از این روش‌شناسی‌ها که عمدتا مبتنی بر مدل فرضیه‏ای-قیاسی است، رشته اقتصاد را به معیارهای علمی نزدیک‌تر کنند، و راه حلی نیز برای مسئله صدق بیابند. ولی به دلیل وجود تفاوت‌های بنیادی که بین علم اقتصاد و علم فیزیک وجود دارد، این تلاش با مشکلاتی مواجه شده است. به نظر می‌رسد راه غلبه بر این مشکل، نفی تمایز "مقام داوری" و "مقام کشف" در روش‌شناسی است.

این مقاله با این ادعا که روش مطالعه نهادها بیش از تشخیص اثر بخشی نهادها در عملکرد اقتصادی از اهمیت برخوردار است، تلاش می‌کند چارچوبی نهادی را برای تحلیل مسایل اقتصادی معرفی کند. نکتة حایز اهمیت این است که روش شناسی متداول اقتصاددانان متناسب با نظام‌های بسته است، در حالی که در دنیای واقع با نظامی باز، تطور یابنده، چند لایه و غیر قابل پیش‌بینی مواجهیم. اگر این فرض هستی‌شناختی پذیرفته شود، از نظر روش‌شناختی نیز باید اسلوبی اتخاذ شود که کسب معرفت نسبت به این جهان متغیر را امکان‌پذیر کند. بر اساس این روش شناسی هر تحلیلی از مسایل شروع می‌شود و پاسخ خود را در لایه‌های مختلف واقعیت اجتماعی می‌جوید و محور وحدت بخش شواهد جمع شده مسأله مورد نظر است.

تبیین جایگاه ارزش‌ها در روش‌شناسی مطالعات مدیریت به عنوان یکی از علوم اجتماعی به دلیل ماهیت کاربردی آن اهمیت ویژه ای دارد. از این رو به نظر می‌رسد، بررسی ابعاد این مسئله می‌تواند مسیری پژوهشی را فراروی محققان مدیریت اسلامی قراردهد. یافته‌های این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است عبارتند از: 1. ارزش‌ها در مسئله یابی و مراحل اولیه تحقیق، ارائه چارچوب فکری مرتبط و اولویت‌بندی جنبه‌های مختلف مطالعات به محققان علوم اجتماعی یاری می‌رساند؛ 2. به دلیل ماهیت کاربردی مدیریت و عاری نبودن مدیران از ارزش، این رشته علمی بیشتر تحت تاثیر ارزش‌ها قرار می‌گیرد؛ 3. شواهد بسیاری بر اهمیت و نقش ارزش‌ها در مدیریت وجود داردن؛ 4. ارزش‌ها در دین اسلام از نظام‌مندی برخوردارند، از این رو محققان مدیریت اسلامی باید به این یافته‌ها توجه نموده و از این راه بر غنای مطالعات خود بیفزایند تا بستر برای ببار نشستن نظریه مدیریت اسلامی در پرتوی مطالعه نظام‌مند ارزش‌ها فراهم گردد.

این مقاله با هدف زمینه‌سازی برای توسعة علوم اجتماعی اسلامی به طور عام و تأسیس الگویی برای جامعه‌شناسی اسلامی به طور خاص، به بررسی مهم‌ترین مبانی روش‌شناختی نظریه‌سازی در جامعه‌شناسی اسلامی با تطبیق بر حوزة جامعه‌شناسی خانواده می‌پردازد. محورهای مورد تأکید مقاله عبارتند از: بهره‌گیری نظریۀ اسلامی در الگوی مورد نظر از روش‌های اجتهادی، عقلی و تجربی به گونه‌ای هماهنگ، پیروی این نظریه از هر دو نوع صورت‌بندی متداول در نظریه‌های جامعه‌شناختی، یعنی مجموعۀ قوانین و فرایندهای علّی، قرار داشتن این نظریه در زمرة نظریه‌های برد متوسط، تلفیق فردگرایی و کل‌گرایی روش‌شناختی، به‌کارگیری استراتژی قیاسی در ضمن یک الگوی ویژۀ متن- محور، اولویت داشتن ساخت مدل نظری و مدل هنجاری از میان انواع مدل‌ها، ترجیح رویکرد عملیاتی‌سازی مفاهیم، استخراج فرضیه‌های مورد نیاز از گزاره‌های متون دینی به دو شیوة مستقیم و غیر مستقیم و در نهایت، رعایت معیارهای روش‌شناسی اجتهادی از یک سو و معیارهای تأیید یا ابطال تجربی فرضیه‌ها از سوی دیگر.

نظریه دانش ولایی، یکی از دیدگاه‌های موافقان علم دینی است که از سوی دفتر فرهنگستان علوم اسلامی ارائه شده است. این دفتر با بیان خاصی از چیستی علم و دین، به سه رویکرد روش‌شناختی، جامعه‌شناختی و هستی‌شناختی در باب علم دینی پرداخته است. در این منظر، علم دینی بدین معناست که ولایت الهی بر فرایند پیدایش علم در همه مراتبش حاکم شود. علم دینی در این جریان، مبتنی بر مبانی همچون فلسفة‌ شدن و روش شناسی است. این نگاشته درصدد تبیین و تحلیل نظریه دانش ولایی است. به نظر می‌رسد نقدهای معرفت‌شناختی، غرب شناختی، دین شناختی و علم شناختی می‌تواند به عنوان پاره‌ای از نقدهای وارد بر این نظریه مطرح گردد.