جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در بسیاری از آثار روایی، دو نیروی زور و نیرنگ عامل پیش برنده داستان هستند. بررسی و مقایسه قصه های عامیانه ای که درگیری نیروهای خیر و شر در آن ها بر سر رسیدن به معشوق است، نشان می دهد در این آثار، معشوق هرچند در ظاهر به نفع قهرمان عمل می کند، در زیرساخت روایت با زیرکی و تزویر، درگیری نیروهای متضاد را به سود خویش هدایت می کند. در چنین قصه هایی، شخصیت مرکزی داستان شاهزاده شجاع و دیو بدطینت نیست؛ بلکه معشوقی است که در پی ازدواج با شایسته ترین قهرمان داستان و صاحب فرزند شدن از او است. معشوق در این راه، با وجود ناتوانی جسمی ظاهری، از جلوه های گوناگون نیرنگ همچون پنهان کاری، افسونگری های زنانه و عوامل جادویی بهره می برد و حتی گاهی با به خدمت گرفتن ضدقهرمان های داستان، سیر رخدادها را به سوی پایان دلخواه خویش هدایت می کند. این مقاله با بهره گیری از دیدگاه های صاحب نظران در خصوص این ساختار بنیادین، چهل افسانه عامیانه فارسی را بررسی و مقایسه کرده است. نویسنده با ارایه شواهد مختلف، چنین زیرساخت مشترکی را بیانگر دغدغه های ذهنی زنان در دوران پدرسالاری دانسته است. زنان در جایگاه راوی یا شنونده این قصه ها، آرزوهای دست نایافتنی و رویاهای شیرینی را که در زندگی واقعی معمولا از آن محروم بوده اند، در سرگذشت قهرمان زن داستان در جهان خیالی قصه متجلی کرده اند. با توجه به این ویژگی در رمانس ها و داستان های کهن، احتمالا خاستگاه این قصه ها در ساختارهای روایی کهنی است که می توان پیشینه آن ها را تا اساطیر مربوط به دوران مادرتباری دنبال کرد.

در این مقاله کوشش کرده ایم درباره نقد اسطوره ای -یکی از شیوه های مهم نقد ادبی- و دیدگاه های متنوعی که در این زمینه وجود دارد سخن بگوییم. اسطوره با اجزای مختلف ادبیات نسبت دارد. مقصود از ادبیات، هم شامل ادبیات کتبی است و هم ادبیات شفاهی؛ زیرا پیوند اسطوره ها را با ادبیات شفاهی نمی توان نادیده گرفت؛ چنان که روایت های شفاهی از برخی اسطوره های ایرانی هنوز هم در بین مردم ایران رایج است. پیوند اسطوره و ادبیات را می توان در حوزه شعر، داستان، قصه و روایت نشان داد. شاید نتوان شاعری را یافت که در آفرینش های ادبی و بدیعی خود از اسطوره ها، تشبیهات و استعارات و یا تلمیحاتی که بر اسطوره ها دلالت دارد استفاده نکرده باشد. به ویژه، کهن الگوها که از محتویات ناخودآگاه جمعی بشری است و در مباحث اسطوره شناسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است، در تمام آثار ادبی به عنوان بن مایه تکرارشونده تجلی یافته است.اسطوره با انواع ادبی نیز ارتباط دارد؛ حتی برخی آن را یک نوع مستقل دانسته اند. همچنین اسطوره بر مکتب های گوناگون ادبی نیز تاثیر گذاشته است. زبان شناسان نیز نتوانسته اند از مباحث اسطوره شناسی دور بمانند؛ به گونه ای که مقوله زبان و اسطوره فصل های دامنه داری را در این گونه تحقیقات به خود اختصاص است. بنابراین، می توان ادبیات را از دیدگاه اسطوره شناسی ارزیابی کرد و از این راه به امکاناتی دست یافت که شناخت متن های ادبی (اعم از کتبی و شفاهی) را امکان پذیر کند.

بررسی اسطوره شناختی موجودات وهمی در یکی از معروف ترین داستان های عامیانه فارسی، هدف اصلی این مقاله است. برخی صاحب نظران به کارگیری نقد اسطوره ای را برای داستان های عامیانه بی اعتبار و نامناسب دانسته اند؛ به همین دلیل در ابتدای مقاله تلاش می شود با طرح نظریه های معروف در هر حوزه و با گشودن محتوای تعریف های افسانه و اسطوره، رابطه متقابل معنایی و خاستگاه های مشترک هر یک بازشناسی شود. همچنین، به این دلیل که کاربرد نقد ادبی به ویژه نقد اسطوره ای برای آثار ادبیات شفاهی در ایران چندان معتبر و شناخته شده نیست، در بخش هایی از مقاله به فضای گسترده ادبیات شفاهی به عنوان بستری آماده برای به کارگیری گونه های مختلف نقد ادبی به ویژه نقد اسطوره ای اشاره می شود. سرانجام، برای نمونه، ابزار نقد اسطوره ای برای بررسی و بازشناسی عناصر وهمی و موجودات ماورایی یکی از شناخته شده ترین آثار داستانی ادبیات شفاهی یعنی داستان سلیم جواهری به کار برده می شود. تازگی این مقاله در ترکیب عناصر نقد اسطوره ای در متن برآمده از ادب شفاهی است که خود، سرآغاز راهی طولانی در بازشناسی متون ادبیات عامه به شمار می رود.

«نقد اسطوره ای» رویکردی میان رشته ای و از رویکردهای اصلی نقد ادبی معاصر است. نقد اسطوره ای از دیدگاه انسان شناختی به تحلیل متن ادبی می پردازد و بر مبنای شکل کاربردش، زمینه های متنوعی چون «نقد کهن الگویی» و «نقد یونگی» را نیز دربر می گیرد. در این روش، منتقد می کوشد با رویکردی تحلیلی - تطبیقی و روشی استقرایی، تمام عناصر فرهنگی را که در سیر تمدن بشر وجود داشته و به طور ناخودآگاه در آفرینش اثر ادبی موثر بوده اند مورد بررسی قرار دهد. همچنین اثر ادبی -یا برخی بن مایه های موجود در متن- را به پیش نمونه یا همان ژرف ساخت کهن الگویی آن تاویل کند.در این رویکرد، از سویی مطالعات تاریخ تمدن، ادیان و مردم شناسی و از سوی دیگر مبانی روان شناسی -به ویژه روان شناسی جمعی- در خدمت تحلیل آثار ادبی قرار می گیرد. با توجه به اهمیت کاربرد این روش در شناخت ارزش های ناخودآگاهانه متن و تحلیل سطوح نمادین آن، متونی که حاوی ارزش های اساطیری یا نمادگرایانه هستند، برای تحلیل با این شیوه قابلیت بیشتری دارند. در این جستار، ضمن بررسی پیشینه و مبانی نظری این روش، به اهمیت، شکل و شیوه کاربرد آن در خوانش متون ادبی پرداخته شده است.

قصه دختر نارنج و ترنج که در فهرست تیپ های جهانی قصه های شفاهی با کد جهانی 408 ثبت و شناخته شده، یکی از قصه های مشهور ایرانی است. از این قصه ده ها روایت در دست است و بن مایه های اسطوره ای دارد. بن مایه مرگ و باززایی معشوق یا همسر شاهزاده که در دل میوه ها جای دارد، یادآور اسطوره ایزد گیاهی یا شهید شونده است. نشانه هایی چون حضور اسب، موهای بلند دختر و پیوندش با آب، گواهی دیگر بر ارتباط این قصه با اسطوره ایزد نباتی است. از سوی دیگر، نارنج، ترنج و انار که به ترتیب در بیشتر روایت ها دختر از دل آن ها بیرون می آید نیز با باورهای مردمی، آیین های کهن و اساطیر در پیوند است. در گذشته، ترنج و نارنج نزد عامه نماد نیک بختی، بهروزی و باروری شمرده می شده و انار نشانه برکت و فرزندآوری و در پیوند با اساطیر عشق و زایش بوده است؛ به همین دلیل این میوه ها در رسوم خواستگاری و ازدواج کاربرد داشته است. پیرو همین باورهاست که دختر زیبارو یا همسر آینده شاهزاده در قصه دختر نارنج و ترنج از میان این میوه ها بیرون می آید.

حمزه نامه یکی از آثار مشهور ادب فارسی و فرهنگ اسلامی و جزء اولین قصه های عامیانه ای است که به صورت نقالی اجرا می شده است. از این اثر نگارش های متعددی در زمان های مختلف وجود دارد که هر یک در جزییات با دیگر نگارش ها متفاوت است؛ زیرا این نسخه ها از روی هم نوشته نشده اند و نقالان هر یک از آن ها را پس از سال ها نقالی، از حافظه خویش و بنا به سلیقه خود و مخاطبانشان به نگارش درآورده اند. این قصه شهرت و محبوبیت بسیاری بین مسلمانان داشته است. راویان حمزه نامه از بن مایه ها و مضامین بسیاری برای قوت و غنای افسانه ای آن کمک گرفته اند. به همین دلیل، بن مایه هایی متنوع از انواع داستان های عیاری، عاشقانه، شگفت انگیز و کرامت در آن به کار رفته است که کمتر در یک داستان تمام این عناصر را می توان یافت. این ویژگی از ارزش های کتاب به شمار می آید و سبب شهرت آن شده است. برخی بن مایه های قصه حمزه در ادبیات جهان نیز دیده می شود؛ از جمله اژدهاکشی، پیشگویی، رویین تنی، کوری و بازیابی بینایی و نعمت بی زوال.

اسطوره ها و روایت های اسطوره ای چندمعنا و چندارزه اند؛ به این معنا که از لحاظ روساخت و ژرف ساخت، در افق معنایی هر متن و دوره می توانند تغییر و تحول یابند. روایت بی بی ها دارای دو ساختار «پاگشایی» و «دین آیین» است. اسطوره و روایت بی بی ها چون «بی بی شهربانو» ری و «بی بی شاه زینب» یزدل کاشان اگرچه دارای ژرف ساخت قربانی شدن پریان هستند، در دوره های اسلامی با توجه به بازآفرینی روایت ها و همچنین شکل و شمایل بناهای بازسازی شده، تجربه امر قدسی و پیوند با زمان مقدس را نشان می دهند. از نشانه های تجربه دینی و نزدیکی به امر قدسی یا دست کم میل به آن، «رازمندی»، «هیبت» و «عظمت» است که در نهایت دلیل تجلی اوصاف امر قدسی است. این نمودها و نشانه ها در اجزا و ساختار روایت های راویان و بناهای مربوط به آن آشکار می شود.

یکی از روش های متداول برای دسته بندی شکل های گوناگون روایی، توجه به ساختار و طرح های بنیادی آن هاست. افسانه های شفاهی که میان مردم سینه به سینه نقل می شوند، از توان بالایی برای استخراج قالب های روایت برخوردارند. در این مقاله با نگاهی جدید به نظریه ریخت شناسی ولادیمیر پراپ که در کتاب ریخت شناسی افسانه های جادویی مطرح شده، و با درنظر داشتن طرحی که ساتو آپو -پژوهشگر فنلاندی- برای تعیین ساختار افسانه های فنلاندی پیشنهاد کرده است، الگوهای سازنده قصه های پریان یا افسانه های سحرآمیز به همراه بررسی تعدادی از این افسانه ها معرفی شده است. این الگوها بر اساس موقعیت پایدار ابتدایی در هر افسانه و موقعیت نهایی آن شکل می گیرند. به این ترتیب می توان ساختار کلی افسانه های جادویی را در دو الگوی کلی شناسایی و خلاصه کرد: قهرمان داستان فاقد چیزی است و می کوشد آن را به دست آورد؛ خطری قهرمان داستان را تهدید می کند.

تاکنون، بررسی رسم ازدواج در ادب فارسی زمینه پژوهش های زیادی بوده است. در بیشتر این پژوهش ها یا به شکل و گونه های درخور توجه ازدواج پرداخته نشده و یا بستر تحقیق در حوزه نظم و عموما به نوع حماسی -به ویژه شاهنامه فردوسی- محدود بوده است. موضوع این مقاله، بررسی تحلیل محتوای نه بن مایه، گونه و سبک مهم ازدواج در سمک عیار است. در این گونه ازدواج ها، پهلوان یا شاهزاده اغلب بیرون از سرزمین خویش همسری برمی گزیند و به همین منظور به سفر می رود. در این راه پس از انتخاب جفت خود، مقابل پدر دختر قرار می گیرد و با مخالفت او روبه رو می شود. سرانجام، پس از پشت سر گذاشتن رویدادها و آزمون هایی دشوار به کام می رسد. سبک پیوند در سمک عیار به گونه ای است که دختر، خود در مهرورزی و ازدواج پیش گام است. انواع کمیاب ترنج اندازی به سوی معشوق، دل باختگی در میدان جنگ، پیوند شرطی – واسطه ای و آرمان شهری ازدواج نمونه های دیگری از سبک های ازدواج در سمک عیار است. در این بن مایه ها و سبک ها گاه برخی گزاره ها از یک سو پیوندهایی مشترک و نزدیک با رویکرد اجتماعی دارند و از سوی دیگر در تقابل با نظریه فمینیستی قرار می گیرند.

داستان های شفاهی و ادبیات فولکلور بومی و دینی هر قومی دارای رنگ و بویی از اعتقادات و ساختار اجتماعی و فرهنگی آن است و در نتیجه نمادپردازی خاص خود را در این داستان ها به نمایش می گذارد تا بتواند هویت ملی و فرهنگی خود را استمرار بخشد. داستان سفره وهمرو متعلق به زرتشتیان خرمشاه یزد، و بیان گر آمال و آرزوها و فرهنگ این گروه کوچک است. در کنار این داستان، سفره نذری و آیینی برپا می شود که بیشتر به منظور سپاس گزاری از پروردگار برای برآوردن نذر صاحب خانه (صاحب نذر) است. این داستان قومی در سراسر ایران، با رنگ و بوی قومی و بومی خاص هر ناحیه و با فرهنگ فولکلور آن همگام است و نشان از خاستگاه های کهن این افسانه دارد. در این باره می توان به قصه عروس مار و دامادی که مار است اشاره کرد. این افسانه در فرهنگ غربی در قالب عشق «پسوخه و کوپید» رخ نمایان می کند.قهرمان داستان، شاهزاده طلسم شده ای است که به مار سفیدی بدل شده است. شرط شکسته شدن این طلسم، ازدواج و تشکیل زندگی مشترک است که آن هم با سپری شدن هفت سال و رازداری همسر مار امکان پذیر است. این داستان دارای لایه های قوی نمادپردازی است و با اسطوره های کهن در فرهنگ و ادبیات ایران همسانی های بسیاری دارد. تلاش نویسنده این جستار در جهت کشف و آشکارسازی لایه های رمزی نهفته در اعماق داستان سفره وهمرو است.