جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیش از آن که به بحث در باره «دینکرد ششم» بپردازیم، جا دارد که به مجموعه هفت جلدی دینکرد نظری، هر چند اجمالی، بیفکنیم- مجموعه ای که به ترجمه کامل یا تجزیه و تحلیل موشکافانه آن توجه کافی نشده است. این اثر دایره المعارف کاملی است حاوی مطالبی در رشته های علمی و معارف رایج در عهد ساسانی. همچنین شرح زندگی و تولد اسطوره ای زردشت و فهرستی از فرگردهای از دست رفته اوستایی در دوره های کهن. باید گفت که این مجموعه از دشوارهای زبانی خالی نیست، از جمله عبارات طویل و گه گاه بدون فعل که دشواری ترجمه و تفسیر پاره هایی از آن را دو چندان می سازد (تفضلی 1377، ص128-138). اما، مشکلات زبانی «دینکرد ششم» نسبت به بخش های دیگر این مجموعه کمتر است ضمن آن که گفتارهای آن شیرینی خاص دارد و مشتمل بر پند و اندرزهایی است که چه بسا انگیزه رغبت به مطالعه آن باشد.

صورتگرایان بر این باورند که ادبیت ادبیات در آشنایی زدایی زبان و، به عبارت دقیق تر، در بدیع ساختن و فراهنجار کردن زبان هنجار و عادی یا، به گفته یاکوبسن، تهاجم سازمان یافته بر ضد زبان است. این تهاجم و نوسازی، زبان عادی و تکراری را برجسته و پرجاذبه و زیبا می سازد. برجسته سازی در سطوح گوناگون زبان می تواند به وجود آید از جمله در ضمیر. مثلا مولوی، به رغم قواعد دستوری، ضمیر تفضیلی به کار می برد (همچنین اسم تفضیلی، مانند گلشن تر، سوسن تر، آهن تر، جوشن تر)؛ مثلا از ضمیر من، من تر می سازد؛ حال آن که هر گز کسی نه قبل از مولوی و نه بعد از او ضمیر تفضیلی به کار نبرده است:

بررسی متن های سغدی از زبان مبلغان مانوی در آسیای میانه نگارنده را به یک رشته پژوهش در زمینه داد و ستدهای فرهنگی واداشته است. این پژوهش ها، به لحاظ سرشت مطالعات فرهنگی، که زبان و تاریخ و جامعه شناسی و ادبیات را در بر می گیرد، به سیر و سفر واژه ها و مفاهیم خاص یک فرهنگ به دیار فرهنگ های دیگر نیز می پردازد. جستار ما، در باره خاستگاه این واژه سغدی و سیر تحول آن در دیگر زبان های ایرانی، حاصل این مطالعات است.

دانشمندان و مورخان غربی، طی دو قرن اخیر، در باب منشا و پیشینه بسیاری از پدیده های فرهنگی و کشاورزی، اظهار نظر کرده اند. آنان، از جمله، سومریان را مخترع خط و چینیان را مبتکر استحصال ابریشم شمرده اند. به روایت منابع ایرانی و برخی ماخذ اسلامی، سرآغاز بسیاری از مظاهر عصر اساطیری دیوان و پیشدادیان و ایران زمین مهد آن بوده است. به روایت شاهنامه و دیگر منابع، ابداع خط به عصر تهمورث باز می گردد و استحصال ابریشم و اختراع سلاح به جانشین او، جمشید، نسبت داده شده است. بنابر این روایات، نخستین انسان کیومرث بوده است. پس از او، هوشنگ ملقب به پیشداد، سپس تهمورث و، پس از او، جمشید نخستین شهریاران ایران زمین بوده اند. پیشدادیان، مخصوصا تهمورث و جمشید، با نوآوری ها و اقدامات داهیانه، بر بومیان زیرک پلنگینه پوش مستقر در جنوب دریای خزر، یعنی دیوان مازندران، پیروز شده اند. شهریاران پیشدادی، با بهره گیری از دانش ها و فنون دیوان، پایه های فرهنگ و مدنیت را پی ریزی کرده اند. بر اساس برخی از همین روایات، دیوان آفریدگانی تنومند و هوشیار و مبتکر با نیروهای فوق العاده و ترفندهای افسانه ای (تنوره کشیدن، فضا پیمایی، ساخت سلاح و گرمابه، استخراج کانی ها و گوهرها و مروارید و استحصال ابریشم و انگبین و بوی های خوش و افزارها، ابداع رموز خط) بوده اند. مع الوصف، آنان در ستیزه های سخت با تهمورث و در نبردهای سنگین با جمشید، شکست خوردند و به بند کشیده شدند و، برای رهایی، ناگزیر گشتند که دانش و فن خود را به شهریاران فاتح بیاموزند. از جمله، فن نگارش رموز و نشانه ها (خط) را به تهمورث و فن استحصال ابریشم (دیبا) را به جمشید آموختند. در بیشتر منابع، از جمشید به عنوان مخترع جنگ افزار و به بندکشنده دیوان و برپادارنده جشن و مراسم نوروز یاد شده است. در همین منابع، تهمورث با القابی چون دیباوند و دیوبند و زیباوند معرفی شده است. برخی از دانشمندان و ایران شناسان غربی و، به پیروی از آنان، بعضی از دانشمندان و محققان ایرانی، ضبط درست لقب تهمورث را زیناوند به معنای «تمام سلاح» ذکر کرده و ضبط های دیباوند و دیوبند و زیباوند را مصحف آن دانسته اند. به گمان نگارنده برای این دعوی دلایل کافی و استواری اقامه نشده است؛ زیرا، به سهولت نمی توان ضبط دیوبند را، که در همه نسخه های خطی اصیل و معتبر شاهنامه و متون کهن دیگر (گرشاسب نامه، بهمن نامه، کوش نامه، نوروز نامه، فارس نامه و جز آن) برای لقب تهمورث آمده است مصحف «زیناوند» شمرد. همچنین، بدون ارائه دلایل مستند و شواهد کافی نمی توان ضبط های «دیباوند» و «زیباوند» را- که، به عنوان القاب تهمورث، در برخی از نسخ خطی اصیل و معتبر منابع کهن ایرانی و اسلامی (پهلوی، فارسی، عربی) مندرج است مصحف دانست. از همه اینها گذشته، لفظ «زیناوند» در هیچ یک از منابع لغت فارسی، از قدیم ترین ایام تا پایان دوره قاجاریه، ثبت نشده است و، به احتمال قوی، در نسخ خطی اصیل منابع فارسی و عربی نیز نیامده است....

تصحیح و طبع متون فارسی همراه با چاپ عکسی نسخه خطی هر متن شیوه پسندیده ای است، که از لحاظ دسترسی مستقیم اهل تحقیق به متن قابل اعتماد بسی اهمیت دارد؛ اما متاسفانه تاکنون در ایران مصححان و ناشران به این امر اقبال چندانی نشان نداده اند. مع الوصف، تصویر برخی از نسخه های خطی خاص و مهم، به صورت مستقل از متن حروف نگاری شده و به ندرت همراه با آن، منتشر شده است. یکی از آنها جنگ خطی نفیسی است که به سال 782 هجری در شیراز برای تاج الدین احمد وزیر- که مقارن سلطنت شاه شجاع (760-786) وزارت فارس داشته- فراهم شده است و نویسندگان نسخه، جای جای، نوشته خود را به وی تقدیم کرده اند. این نسخه را فضل الله بن روزبهان بن فضل الله خنجی، معروف به خواجه مولانا- مولف سلوک الملوک و شارح قصیده برده بوصیری- که خود دانشمندی فاضل بوده، به سال 911 هجری در هرات خریده و یادداشت ارزشمندی در آغاز آن به یادگار گذاشته است. پس از آن، از سرنوشت نسخه اطلاعی در دست نیست تا قرن اخیر که، با افتتاح کتابخانه عمومی شهرداری اصفهان در سال 1342 ق (1303 ش)، به آنجا راه یافته و به تاریخ 7 دی ماه 1305 ش در دفتر کتابخانه به ثبت رسیده که سال ها در آنجا نگهداری می شده و، سرانجام، در شهریور 1350 به کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان منتقل گردیده است.....

افسوس که، با امر تقدیر و سرنوشت ازلی، امروز ما در باره شاعر تاجیک، لائق شیرعلی، چون شخصی فقید و به راه آخرت سفر کرده سخن می گوییم. آخر او هنوز همگی پنجاه و نه سال داشت و پیر نبود. در این وضع پیش آمده، در باره شعر شاعر سخن گفتن ناگزیر اندیشه را به سوی نتیجه گیری عمومی و خلاصه ها می کشاند. شعر شاعر میدان فعالیت و افاده هنر و ذوق و اندیشه او، و نمودار برخورد او با حوادث و وقایع و آرمان و کیفیت های خیال پروریده اوست. آفرینش هنری شاعر نتیجه فعالیت های معنوی و هنری و زحمات ذوقی و فکری اوست و با چند ملاحظه کوتاه نمی تواند جمع بست شود. شعر لائق، علاوه بر آن که یک جهان تازه و نامکرر ادبی است، در ادبیات فارسی تاجیکی چهل سال آخر عهد شوروی و ده سال بعد سقوط آن جایگیر است و شناخت آن به آگاهی از این محیط اجتماعی و سیاسی و فرهنگی نیاز دارد. از جانب دیگر، ادبیات تاجیکی از روند زیاده از هزار ساله شعر زبان فارسی گسسته نیست. لائق شیرعلی نیز گلی از این گلستان شاداب است و قیمت سخنش با میزان تجربه های آن سنجیده می شود. نهایت [آن که] شعر زمان شوروی تاجیک من جمله سخن لائق سبک و سلیقه به خود خاصی گرفت که از شعر هم زبانان افغانستانی و ایرانی ما آن را فرق کنانید [= متمایز ساخت]. این تفاوت در سبک سخن جهات چشم گیری کسب کرد؛ لیکن پهلو [= جنبه]های فکری و نظرهای اجتماعی و جز آن نیز، در میان، گوناگونی هایی آورده است که تحقیق و شناختشان، علی الخصوص برای پژوهش های منبعده ادبیات تاجیکی زمان شوروی، به نظر بسیار مهم می نماید.....

در متن سغدی مانوی (HENNiNq 1945, p.471) M127 عبارت زیر دیده می شود:

در جهان ادب، اصطلاحاتی وجود دارد که مفهوم آنها برای نسل جوان و حتی عده ای از استادان هنوز روشن نیست. این اصطلاحات را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

انتشار ترجمه فارسی خمسه المتحیرین، به کوشش دوست گرامی مهدی فرهانی منفرد و به همت نامه فرهنگستان، خدمت فرهنگی ارزنده ای است که یکی از مهم ترین اسناد ادبی قرن نهم هجری را در اختیار اهل تحقیق گذاشته و یاد یکی از خادمان صادق فرهنگ و ادب این مرز و بوم، شادروان محمد نخجوانی، را زنده کرده است. طرفی از این اثر، به ویژه منظومات آن را از نظر گذراندم و اشتباهاتی دیدم که ذیلا به ذکر آنها می پردازم:

نکته ها و نقدها مجموعه مقالات دکتر حمید فرزام، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که با مقدمه دکتر مهدی محقق، مدیر موسسه مطالعات اسلامی و رئیس انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، منتشر شده است. مولف سال ها در دانشگاه اصفهان به تدریس ادبیات فارسی و زبان و ادبیات عرب اشتغال داشته و چندین نسل از دانشجویان آن دانشگاه از افاضات ایشان بهره مند گشته است. دقت نظر و شم انتقادی و وسعت معلومات، به خصوص احاطه ایشان بر مباحث لغوی، در مقاله های این مجموعه به درجاتی بازتاب یافته است.