جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از سال 1990 به این سو، توجه ویژه ای به انتشار کامل کتیبه های هخامنشی، از جمله روایت فارسی باستان آن، با حرف نویسی و آوانویسی و ترجمه شده است. این توجه، پس از ترجمه روایت های عیلامی و بابلی و پژوهش در آنها و کشفیات جدیدتر باستان شناسی و کشف چند کتیبه تازه، ضروری به نظر می رسید.رودیگر اشمیت، که از سال 1970 پژوهش های بسیاری در زبان فارسی باستان کرده بود، در سال 1991، کتیبه داریوش بیستون را، با حرف نویسی و آوانویسی و ترجمه انگلیسی همراه با یادداشت ها و تصاویر، در مجموعه پیکره کتیبه های ایرانی در لندن منتشر کرد.در سال 2000 میلادی، اشمیت کتیبه های نقش رستم و تخت جمشید را در همان مجموعه (CII) و تقریبا با همان شیوه به چاپ رساند. در این دو اثر 1991) و (2000، اشمیت شیوه مرسوم بررسی انطباق سطرهای کتیبه ها را با اصل، به ویژه در حرف نویسی، رعایت کرده بود.انتظار می رفت که کتیبه های پازارگاد، شوش، الوند، همدان، سوئز (در مصر) و وان (در ترکیه) و دیگر نوشته های فارسی باستان بر ظروف و مهرها و وزنه ها نیز به همین شیوه در همان مجموعه منتشر شود و، در بررسی، کتیبه ها، لااقل در سطح حرف نویسی، بازتاب سطر به سطر اصل کتیبه باشد.

در این مقاله، مراد ما از نظریه ترجمه روش یا شیوه عمل ترجمه است. روش هایی که در ترجمه از آنها پیروی می شود نامحدود نیستند؛ زیرا عوامل دخیل در عمل ترجمه محدودند. مهم ترین این عوامل اند شیوه بیان نویسنده، اقتضاهای زبان مقصد، ملاحظات مربوط به مخاطبان فرضی ترجمه، و هدف مترجم از ترجمه. بر این مبنا، روش های ترجمه را از دیرباز به دو دسته مقید به متن اصلی و مقید به زبان مقصد یا آشنایی زدایی و آشنایی گرایی تقسیم کرده اند. این تقسیم بندی، هر چند در مباحث جدید زبانی دقیق تر به کار رفته و عوامل بیشتری در آن دخیل گشته اند، هنور هم معتبر است.نظریه ترجمه، به اعتقاد ما، مبنای علمی ندارد و از عوامل اجتماعی و فرهنگی و سنت فکری جامعه و مشخصا نظریه های ادبی و فلسفی و هنری حاکم بر آن متاثر است. البته نظریه پردازان برای توجیه آرا خود دلایلی عقلانی می آورند اما نمی توان انتظار داشت که نظریه ای در همه جوامع و در هر زمانی مقبولیت پیدا کند زیرا که جامعه نه از نظر سنت فکری در جایگاه ثابتی قرار دارد و نه پیوسته بر یک حال می ماند. در مثل، جامعه ای که تولید ادبی و، در نتیجه، نظریه ادبی و زیباشناختی ندارد با جامعه ای قابل قیاس نیست که، در برابر سایر فرهنگ ها، خود را در جایگاهی چندان رفیع می یابد که احساس بی نیازی فرهنگی می کند و برای فرهنگ و، به تبع آن، زیان جامعه ای دیگر پذیرندگی ندارد. آلمان قرن هجدهم / نوزدهم عرصه اوج مباحثات نظری در باب ترجمه بود. در این قرن، نظریه پردازان بزرگی همچون گوته (1832-1749)، هومبولت (1835-1767)، شلایرماخر (1834-1768)، فریدریش فن شلگل (1829-1772)،‌ و نووالیس (1801-1772)، سنت ترجمه و سخن گفتن در باب ترجمه را شکوفا ساختند. در این میان، آرا دو تن از این نظریه پردازان، گوته و شلایرماخر، حایز اهمیت دیگری است. بررسی آرا آنان نشان می دهد که آنچه در باب ترجمه گفته اند چگونه به آرا اجتماعی و فرهنگی پیشتیبان مربوط است.

خواجه نصیرالدین محمد طوسی (597-672) در کتاب ارجمندش – نه، بلکه در شاهکار بی مانندش – معیار الاشعار نشان داده است که شعر و ادب فارسی فقط ذوق نیست بلکه آن نیز دانش است که، مانند هر دانش دیگری، بر بنیادهای خدشه ناپذیری استوار است و، اگر آفرینش های هنری در این حوزه از سرچشمه ذوق جاری شود، چنانچه بر جویبار دانش شعر متکی باشد، راه به مزرعه مقصود خواهد برد. حتی، اگر آفرینش شعر تنها با پشتوانه ذوق و احساس و اندیشه میسر باشد، سنجش آن فقط مبتنی بر این دانش امکان پذیر است.او، با خلق این اثر شگرف، گویی خطابه ورود خود را به حوزه ادب فارسی ایراد و اعلام کرد که فقط بزرگ ترین دانشمند و بزرگ ترین ریاضی دان و بزرگ ترین ستاره شناس روزگارش نیست بلکه بزرگ ترین نظریه پرداز شعر پارسی نیز هست و به درستی که تا این روزگار همچنان این مقام را حفظ کرده است.

مندرجات این کتاب مشتمل است بر پیشگفتار، مقدمه، شش بخش متن اصلی، ضمایم (شامل «زندگی نامه مختصر نیما یوشیج» و «فهرست اشعار نیما»)، فهرست مآخذ، و نمایه.پیشگفتار چنین آغاز می شود:در این کتاب کوشیده ام هم جهان بینی و شعر نیما یوشیج را بررسی کنم و هم به بحثی نظری درباره چگونگی پیدایش نظام های شعری بپردازم.مولف، در ادامه، مقاصد خود در نگارش این کتاب را چنین بیان می کند:کوشیده ام به اختصار درباره خاستگاه های تاریخی و فرهنگی شعر و اندیشه های ادبی نیما بحث کنم و، ضمن تحلیل برخی از اشعار او، خواننده را با برخی از سمبل ها و نیز شیوه های او در بیان افکارش آشنا سازم.در مقدمه هم کم و بیش بررسی شعر نیما یوشیج و جهان بینی زیربنایی آن به عنوان هدف کتاب معرفی می شود. توضیحاتی که نویسنده در آن می دهد، روشن می کند که او این بررسی را با نگاهی به تاریخ شعر فارسی و بر پایه «پیش فرض های نظری» مشخصی انجام داده است.پیش از آنکه به بررسی محتوایی اثر بپردازیم، جادارد در رابطه با ساختار ارایه مطالب به نکته ای اشاره کنیم و آن اینکه، با نگاهی کوتاه به متن کتاب، می توان تشخیص داد که نویسنده کوشیده است مطالب را به صورتی عرضه کند که درک آنها برای خواننده تا حد امکان آسان گردد. وی به این مقصود:- از حاشیه رفتن در مباحث پرهیز کرده است؛- مباحث را در فصل ها یا زیر فصل های کوتاه با مضامین محدود و مشخص طرح کرده است؛- کتاب را به گونه ای کاملا منطقی فصل بندی کرده است.

شرح این ماجرا به این صورت در منابع مکتوب نخستین بار در مقدمه بایستغری (نیمه اول قرن نهم هجری) آمده و گویا تاکنون در منبع کهنه تری دیده نشده است. اما اشعاری که در این حکایت از فردوسی نقل شد، چنان که استاد ریاحی بدان اشاره کرده اند، در ماخذ کهنه تر از قرن نهم هم دیده می شود.نخستین کسی که از از انتساب این ابیات به فردوسی سخن گفت عباس اقبال بود. وی به شعر نظام الدین محمود قمر اصفهانی که قطعه مذکور را تضمین کرده اشاره دارد. اقبال عکس نسخه دیوان قمر را، که در مجموعه شش دیوان مورخ 714-713 هجری باقی مانده و در کتابخانه ایندیا آفیس (دیوان هند) نگهداری می شود و مرحوم قزوینی آن را تهیه کرده و به ایران فرستاده بود، در اختیار داشت.پس از اقبال، تقی بینش، بدون توجه به یادداشت اقبال، در چاپی که از دیوان قمر اصفهانی عرضه کرد،‌ به منسوب بودن این شعر به فردوسی اشاره و ماخذ خود را در این باره مجمع الفصحای هدایت اعلام کرد.

سید محمد داعی الاسلام 1330-1255) ش) فرزند سیدفضل اله حسنی متخلص به «داعی»، مولف فرهنگ نظام، ادیب و ایران شناس و از مروجان زبان فارسی در هند بود. وی در روستای نیاک لاریجان از شهرستان آمل زاده شد و، پس از طی دوره های ابتدایی و متوسطه در آمل، برای ادامه تحصیل به تهران سپس اصفهان سفر کرد و از محضر مدرسان اصفهانی از جمله ملامحمد کاشانی، جهانگیر خان قشقایی، و آقانجفی بهره برد. او بیشتر اوقات خود را صرف فراگیری زبان عربی و ادب فارسی، تاریخ اسلام، و علوم دینی کرد و، به موازات آن، با زبان های انگلیسی و عبرانی نیز آشنا شد. پس از آن، به دعوت میرزا سلیمان خان شیرازی معروف به رکن الدوله، نایب الحکومه اصفهان، در حوزه علمیه اصفهان عضویت یافت و با مبلغان مسیحی جلفای اصفهان به مناظره پرداخت. آوازه همان مناظرات توجه مظفرالدین را جلب کرد و موجب شد که سیدمحمد به لقب «داعی الاسلام» ملقب گردد. شرح آن مباحثات مناظرات در مجله الاسلام، که داعی الاسلام مدیر مسوول آن بود، به چاپ رسیده است.داعی الاسلام، در سال 1906/1324، پس از بازگشت از سفر مکه، در هند اقامت کرد و در آنجا مجله دعوه الاسلام را به دو زبان فارسی و اردو به چاپ رساند و در دارالفنون دکن به تدریس زبان و ادبیات فارسی پرداخت. وی، در دوران اقامت در هند، به مطالعه در رشته زبان های شرقی از جمله زبان اوستایی، فارسی، باستان، بهاشا، گجراتی و سنسکریت روی آورد. اشتیاق و علاقه او به بررسی ریشه لغات زبان فارسی مشوق او در تالیف یک دوره کامل فرهنگ فارسی شد. دولت اسلامیه دکن او را مامور تدوین این فرهنگ ساخت. بدین سان فرهنگ نظام در پنج مجلد پدید آمد و به طبع رسید.

گورها و گورستان ها، بیش از آنکه جایگاه به خاک سپردن مردگان باشند، ذهن و زندگی زندگان را به خود مشغول می سازند. آثار به جامانده از کهن ترین گورها نشان می دهند که مراسم و آیین های مربوط به مردگان از گذشته های دور تا امروز در زندگی انسان حایز اهمیت خاص و پدیدآورنده باورهای اساطیری بوده است. در ایران نیز، یافته های باستان شناسی و کتب و روایات نمودار تنوع فراوان عقاید در باب مرگ همچنین آیین های سوگواری و شیوه های تدفین اند.نوزایی در ایران باستاندر ایران باستان، همچون بین النهرین، مردمان روزهایی را در بزرگداشت پیشوایان و یادآوری تولد و مرگ آنان به پرسه یا سوگواری می پرداختند. در این دوران، به بازگشت مردگان و رستاخیز آنان نیز توجه و، به مناسبت آن، مراسمی برگزار می شده است. از آن جمله است جشن رپیثوین، نوروز، و انقلاب صیفی منسوب به سیاووش (سووشون).رپیثوین سرور گرمای نیمروز و ماه های تابستان است. او همه ساله، آن گاه که دیو زمستان به جهان هجوم می آورد، فعال می گردد و در زیرزمین پناه می گیرد و آب های زیرزمین را گرم نگه می دارد تا گیاهان و درختان نمیرند. بازگشت سالانه او در بهار بازتابی از پیروزی نهایی نیکی است. درختان، همانند برخاستن مردگان، شکوفه می دهند و جوانه ها و برگ های تازه از شاخه ها بر می دمد.

خوشبختانه امروز مطالعه قصه های هزار و یک شب سرگرمی صرف نیست و اثر رابرت ایروین، که به بررسی آن می پردازیم، موید این معنی است. وی، در تحلیلی از هزار و یک شب، نشان داده است که این کتاب برای تاریخ اجتماعی خاورمیانه در قرن های میانه و اوایل دوره جدید ماخذ ارزشمندی است.به علاوه، آنچه موجب شد جمعی از خاورشناسان اروپایی به آن توجه کنند و درصدد یافتن نسخه های کاملی از آن برآیند خود به بررسی های انتقادی پرارزش و بررسی های تطبیقی و مطالعه تاثیر داستان های این کتاب بی نویسنده در ادبیات غرب انجامید. تحلیل ایروین نیز، که در تاریخ سلاطین مملوک مصر تخصص دارد، دقیقا حاوی همین زمینه هاست.در طول تاریخ ترجمه سه قرنی هزار و یک شب، همیشه نام آنتوان گالان (1715-1646) با عنوان آن همراه بوده است. خاورشناسان بزرگی همچون ژان ژاک آنتوان کوسن دو پرسوال و لویی ماتیو لانگلس نیز در قرون هجدهم و نوزدهم میلادی در تکوین خاورشناسی فرانسه از جمله در چاپ و ترجمه الف لیله و لیله نقش داشته اند.

موضوع اصلی سخن من، در واقع، بررسی این مساله محل مناقشه - طی بیش از چهار قرن - است که مولانا زیر نفوذ ابن عربی بوده است یا نه. پیش از ورود به مبحث اصلی می خواهم بیان کنم که ویلیام چیتیک در این باب چه نظری اظهار کرده و به چه نتایجی رسیده است. در این راه، ابتدا نکته ای را مطرح سازم تا وجه مشترکی را که اساسا در نظرگاه های مولانا و ابن عربی مشاهده می شود روشن سازم و ترجیح می دهم که آن را در قالب حکایتی عرضه دارم.می گویند که با یزید در راهی به حج می رفت که شوریده ای او را دید و گفت: عزم کجا داری؟ گفتی: خانه خدای. گفت: چه همراه داری؟ گفت: هفت صره زر. گفت: صره ها به من ده و هفت بار گرد من بگرد و برگرد که حج تو مقبول است. بایزید گفت: این چه سخن باشد، چون خدای خانه اش را در مکه نهاده است که مردمان بدان سوی روند و حج بگذارند. شوریده نگاهی به بایزید کرد و گفت: کعبه خانه ای است که از باب تشریف بدان بیت اله گویند؛ اما بگو آیا در درون کعبه خدا نشسته است؟ بایزید گفت: لا. گفت: حال درنظر بیاور که چهار تن از چهار سوی روی به کعبه نماز می گزارند و هر چهار در سجده هستند. اکنون فرضا، اگر کعبه را از میان برداری، این چهار تن به چه کسی نماز می کنند؟ بایزید نعره ای کشید و بازگشت.

درآمدشناسایی و بازنمایی عناصر هنری در بسیاری از سروده های معنوی، به دلیل سادگی شگفت انگیز آنها، بسیار دشوار است. بی گمان نمی توان دلیل تاثیر کم نظیر بسیاری از اشعار سعدی را به وجود آشکار صنایع ادبی در آنها کاهش داد. با این همه، شایسته نمی نماید که، به بهانه دشواری و باریکی کار، از جستجوی راز لذت هنری که از طرفه کاری های این شاعر شیرین سخن شیراز می بریم بازمانیم.به قول یکی از شیفتگان سخن سعدی،آنچه بیش از هر چیز در زبان غزلیات سعدی جلب توجه می کند. مهارت او در ورزیدن الفاظ، تحرک، صفا و صمیمیت، و ذوق سلیم است یعنی همان خواصی که زبان او را سهل و ممتنع می سازد ... سعدی، در تافت و بافت واژه ها، بارها به آهنگسازانی مشابهت می یابد که با «واریاسیون»های یک لحن (ملودی) و یک آهنگ مایه (موتیف) یا خود با تکرار و شاخص ساختن یک نغمه (نت) هیجان می آفرینند. در حقیقت، شاعر شیراز، از این راه، به شعر ناب نزدیک می شود.بررسی دو مسطورهدر این مقاله برآنیم که بررسی دو غزل نمونه با بن مایه های متفاوت از سعدی را برای کشف رمز و راز شگردهای هنری خاص خود او بیازماییم.