جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به رغم شهرت و اهمیت حافظ، اطلاع چندانی از جزئیات زندگی وی یا چگونگی سرودن اشعارش نداریم. محققان برای جبران کمبود منابع، یا به گفتارهای کلیشه ‌ای تذکره‌ نویسان اعتماد کرده ‌اند و به تطبیق اشعار و تعابیر حافظ با آن موارد پرداخته ‌اند یا آنکه به غزل‌ های حافظ همچون سند بازگوکننده زندگی و مسایل عصر تکیه کرده ‌اند. اگر در برخی موارد از شخص یا حادثه ‌ای نامی به میان آمده، سایر موارد را نیز با آن مطابقت کرده ‌اند و بر مبنای این تطبیق، مفردات و تعابیر اشعار را شرح کرده ‌اند یا جزئیات زندگی حافظ را بر اساس آن بازنویسی کرده ‌اند. علت اصلی این رویکرد به شعر حافظ، ناشی از تصور استقلال ابیات در غزل حافظ است. این تصور استقلال، موجب شده محققان از طرح ‌های حافظ در غزل های مدحی، رندانه، عاشقانه و عرفانی غفلت کنند و معنای ثانوی و هنری گزاره ها و تعابیر حافظ را در معنای واقعی تلقی کنند. در این مقاله، با توجه به ساختار منسجم غزلیات حافظ، اسباب و عوامل قرائت تاریخی از اشعار ناب و غیرتاریخی حافظ را بررسی کرده ‌ایم که با عنایت به ساختار منسجم از محصور کردن غزل‌ های ناب حافظ پرهیز می ‌شود.

رنگ یکی از نشانه ‌های مهم روایتگری نظامی برای بیان وجه تمثیلی نگرش هستی شناسانه اوست، به این دلیل رنگ ساحتی رمزگرایانه و تاویل پذیر دارد، فهم معنی رمزی آن مستلزم شناخت زمینه‌ های تاویلی آن است. شناخت این زمینه ‌ها، سبب فهم پیوند رمزی رنگ و منشا آن، نور، می ‌شود. ارتباط نور و رنگ در روایت پردازی نظامی کانون جذب عناصری دیگر، از قبیل هفت ستاره، هفت گنبد، هفت اقلیم، هفت بانو، هفت فلز، بهرام، زمان و ... شده که با رنگ ارتباط صوری و محتوایی یافته ‌اند. این ارتباط در تاویل رمزی آن سبب شده که «آفریننده» مرموزالیه نور و «انسان مثالی» با اطوار وجودش مرموزالیه رنگ گردد و نور و رنگ جلوه ‌ای از «وحدت و کثرت» باشد. در این مقاله کوشش شده تا دیدگاه نظامی در این باره توضیح داده شود و پیوندهای آشکار و پنهان میان رنگ و صورت و محتوای حکایتی که در هر یک از گنبدهای هفتگانه روایت می ‌شود و زمینه ‌های تاویلی آنها بیان گردد.

جستجو درباره ماهیت و کارکردهای اطناب و ایجاز در متون ادبی سابقه‌ ای طولانی و گستره ‌ای وسیع دارد. در این مقاله این مفاهیم از دیدگاه جدیدی مطالعه شده‌ است تا ارتباط اندازه سخن با زمان و سرعت را در جنبه ‌های مختلف آن نشان دهد. از آنجا که مفاهیم زمان و سرعت می‌ توانند معانی مختلفی داشته باشد، نخست کوشش شده با محدود کردن این موضوع بر دو مساله استفاده از ایجاز و اطناب برای تنظیم عملی زمان در متون داستانی و به تصویر کشیدن هنرمندانه سرعت، حوزه کار مشخص گردد. آنگاه با ارایه نمونه ‌های متعدد از متون مختلف ادبی، وجوه ادبی و هنری ادراک شعرا از زمان و تاثیر آن در کلام و نیز شیوه‌ های نمایش سرعت تحلیل شده است. نتیجه این بررسی نشان می ‌دهد که در نظر گرفتن دو مفهوم زمان و سرعت موجب درک عمیق ‌تری از معنای ایجاز و اطناب و کارکردهای هنری آن در آثار ادبیات فارسی می ‌گردد.

قصیده مشهور رودکی (بوی جوی مولیان آید همی) با داستانی که نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله درباره علت ایجاد آن ذکر کرده است، در نزد تذکره نویسان و مورخان قدیم و جدید بحث های بسیاری برانگیخت. عده ای هرات و برخی مرو را محل سرایش این قصیده ذکر کرده اند. برخی از قدما نیز اساسا در اصالت و تاثیرگذاری این قصیده بر امیر نصر تردید کردند و حتی بعضی از بزرگ‌ ترین محققان معاصر نیز بدرستی نتوانستند برای منشا این قصیده شهر خاصی را ذکر کنند و فقط با اظهار تردید خود نسبت به اقوال پیشینیان بدون معرفی کردن نام شهر خاصی، از آن گذشتند. در میان مولفان و محققان قدیم اشخاصی مثل گردیزی و حمداله مستوفی و ابن اثیر و نرشخی و دولتشاه سمرقندی و جامی و رضا قلی خان هدایت و از بین معاصران نفیسی و عبدالغنی میرزایف و فروزانفر و محمد معین و تنی چند در مورد این قصیده بحث کرده اند.نگارنده ضمن نقد و تحلیل آرا گذشتگان و معاصران، خود درباره محل سرایش این قصیده نظر ویژه ای دارد که تفصیل آن در این مقاله آمده است.

مکتب فرانکفورت یکی از جریان ‌های فکری است که وظیفه اندیشیدن به زمان حال و درک زمان خود به کمک اندیشه را مولفه ‌ای برای هر گونه فعالیت عقلانی می‌ داند. تجزیه و تحلیل فرانکفورتی ‌ها از جامعه تا حدود زیادی به اندیشه ‌های کارل مارکس باز می ‌گردد؛ اما محور اصلی اندیشه مکتب فرانکفورت را باید در نظریه انتقادی جست که مبین بررسی و تجزیه و تحلیل جنبه‌ هایی از واقعیت اجتماعی است که مارکس و پیروان او اهمیت چندانی برای آن قایل نشده ‌اند. این مکتب در برگیرنده انتقاد از جامعه و جنبه‌ های گوناگون زندگی اجتماعی و فکری است. نظریه زیبایی شناسی انتقادی (Critical aesthetic theory) از دل این مکتب بیرون می ‌آید. این نظریه، در حوزه ‌ها و رشته ‌های متعددی از علوم انسانی و اجتماعی برای تجزیه و تحلیل مسایل و مشکلات جوامع معاصر به کار گرفته شده است. در این مقاله از دیدگاه این نظریه درباره هنر و ادبیات بهره گرفته ‌ایم. اندیشمندان نظریه انتقادی برای هنر و ادبیات ویژگی ‌هایی برشمردند تا بر اساس بینش انتقادی خود مرز میان هنر اصیل از هنر نااصیل را مشخص کنند. در نوشتار حاضر، ابتدا مفاهیم اصلی در زیبایی شناسی انتقادی؛ چون انتقاد در هنر (Critical of art)، منش ایدئولوژیکی - قوه سیاسی - هنر (Ideological nature of art)، هنر انقلابی (Revolutionari art) و خودمختاری در هنر (Autonomy of art)، مورد بررسی قرار گرفته؛ در ادامه، با تحلیل مهمترین موضوعات سیاسی و اجتماعی دیوان فرخی یزدی اصالت هنر او طبق این نظریه نشان داده شد.

نظامی گنجوی ابعاد و ساحت های گوناگون قصه پردازی، صور خیال و زبان شاعرانه را در زبان فارسی گسترش داده است. بیشتر توجه پژوهش گران نظامی به توان قصه پردازی، آفاق اندیشه ها و صور خیال آثار او بوده است، لیکن توجه به هنر زبانی و بویژه توان ترکیب سازی او بر سبیل اشارت بوده است. در این مقاله سعی می شود به هنر ترکیب سازی نظامی پرداخته شود. این جنبه هنر نظامی بر مبنای دیدگاه فرمالیست های روسی تحلیل شده است که بنا بر نگرش آنان فصل ممیز آثار ادبی از دیگر سخن ها، آشنایی زدایی؛ بویژه آشنایی زدایی زبانی است. همچنین به این مساله پرداخته شده است که یک شاعر شاید نتواند واژه بسیط جدیدی بسازد؛ لیکن هنر شاعر بزرگی همچون نظامی در ساختن ترکیبات جدید است. نظامی این کار را در وضعیت ها و موقعیت های گوناگون جهان داستان، هم برای «ادای مقصود» انجام داده است و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانه خود. ترکیب سازی های «اشتقاقی» بدیع نظامی در ذیل عنوان هایی همچون: ترکیبات ونددار و شبه وندار، صفات فاعلی و مفعولی مرکب مرخم، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی و ترکیبات معمول دارای معانی نامعمول بررسی و تحلیل شده ‌اند. نتیجه کلی این بررسی این است که نظامی ترکیباتی فراوان و گوش نواز و نظرگیر ساخته است که می توان گفت هنر مسلط او در ساحت زبان داستان و «بلاغت روایت» همین است و از این رو کاربرد و زنده گردانیدن آن ها امری بایسته و شایسته است.

در بازآفرینی، هنرمند با الهام گرفتن از اثری کهن و به مدد تخیل خویش، دست به آفرینش اثری مستقل، تازه و بدیع می‌ زند و بنا به سلایق، خواسته ‌ها و اهداف خویش، موضوعی را از ژانری به ژانر دیگر تبدیل می ‌کند؛ ولی این بازآفرینی ‌ها همیشه آشکار نیست. این مقاله با مقایسه تطبیقی میان دو اثر کاملا متفاوت ادبی، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که آیا شعر مهتاب نیما یوشیج، بازآفرینی حکایت تمثیلی شبتاب کلیله و دمنه است؟ بی ‌گمان یکی از آبشخورهای اندیشه نیما، توجه او به ادبیات گذشته ایران بوده است. او بسیاری از مضامین اولیه اشعارش را از آثار کهن ادب فارسی اخذ می ‌کرد؛ ولی همان اندیشه‌ های کهن، در بیرون آمدن از کارگاه اندیشه آفرینش‌ گر نیما، شمایل درونی و بیرونی کاملا تازه، ابتکاری، متفاوت و امروزی به خود می ‌گرفت. با توجه به همانندی‌ های فراوانی که از حیث شخصیت ‌ها، گفت و گوها، کردارهای اشخاص، حوادث، زمان، فضا و سایر ویژگی ‌ها بین شعر مهتاب نیما و حکایت تمثیلی شبتاب از کلیله و دمنه به چشم می ‌خورد، به این نتیجه می ‌رسیم که نیما یوشیج در سرودن شعر مهتاب، تحت تاثیر حکایت تمثیلی شبتاب از کلیله و دمنه بوده است. به عبارت دیگر می توان گفت شعر مهتاب نیما، بازآفرینی حکایت «شبتاب» است.

از جمله بررسی ‌های مفید برای آشکار شدن سازوکار روایت ‌ها و به طور خاص قصه ‌های عامیانه، روش تجزیه و تحلیل تودوروف، نظریه ‌پرداز عرصه ساختارگرایی است که در تحلیل روایت ‌های اسطوره ‌ای به کار گرفته شده است. وی این نوع قصه ‌ها را از جنبه ‌های مختلف مورد توجه قرار داده و در بررسی اجزای کلام قصه‌ ها، آنها را همچون پاره ‌های گفتمان به سه دسته اسم، صفت و فعل تقسیم کرده است. بنابراین با تجزیه و تحلیل روایت، می ‌توان به واحدهایی صوری دست پیدا کرد که با اجزای کلام دستوری شباهت چشمگیری دارند.این نوشته «جنیدنامه» را از جنبه اجزای کلام بررسی می ‌کند و می ‌کوشد، با تکیه بر نظریه تودوروف به درک ارتباط متقابل شخصیت ‌های «جنیدنامه» دست یابد. برای دستیابی به این هدف ابتدا توضیح مختصری در مورد نظریه تودوروف در زمینه اجزای کلام داده می ‌شود و سپس اجزای کلام؛ یعنی اسم خاص (شخصیت)، فعل (کنش)، صفت (ویژگی) و همچنین چگونگی ارتباط شخصیت ‌های قصه با توجه به هر یک از این اجزا مورد توجه قرار می ‌گیرد. بررسی این ویژگی در درک پیکربندی روایت و نیز شناخت زنجیره ارتباطات شخصیت ‌ها که قصه بر اساس آن پایه‌ ریزی می ‌شود موثر خواهد بود.