جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع سنجش دینداری همواره یکی از دغدغه های اساسی پژوهشگران حوزه دین بوده و بر همین اساس پژوهشگران فراوانی تلاش و اهتمام خود را صرف ساختن سنجه های مناسب دینداری کرده اند. هر چند که برخی از سنجه های ساخته شده بیشتر از بقیه مورد استفاده قرار گرفته اند، با وجود این، هنوز اجماعی درباره مناسبت سنجه ها به وجود نیامده است. پرسشی که نقطه عزیمت این پژوهش قرار گرفته است، این بوده که آیا سنجه های متفاوت دینداری میزان دینداری با سایر متغیرها استفاده از سنجه های متفاوت منجر به نتایج متفاوتی می شود؟ برای بررسی این موضوع، سه سنجه مشهور دینداری که در پژوهش های ایرانی مورد استفاده قرار گرفته و یا با این منظور ساخته شده اند (سنجه گلاک و استارک، سنجه شجاعی زند و سنجه خدایاری فرد) در یک جمعیت واحد مورد آزمون قرار گرفتند. این کار به روش پیمایش و با نمونه ای 352 نفره از دانشجویان خوابگاهی دانشگاه سمنان در سال تحصیلی 86-85 انجام شد. یافته های تحقیق نشان داد که اولا، هر سه سنجه از اعتبار و پایایی بالایی برخوردارند. ثانیا، از نظر تعیین سطح دینداری، سنج خدایاری فرد سطح دینداری را بالاتر از دو سنجه دیگر نشان می دهد. با این حال، این تفاوت چندان قابل ملاحظه نیست و میزان دینداری نمونه بر حسب هر سه سنجه دینداری در سطح بالایی قرار دارد. ثالثا، از نظر رابطه دینداری با سایر متغیرها، رابطه های به دست آمده برای هر سه سنجه تقریبا یکسان بود. دلالت های این یافته ها برای پژوهش های آتی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.

در میان نوشته هایی که به زبان فارسی منتشر شده است، آثار کمی وجود دارد که جامعه شناسانه به فرآیند سکولاریزاسیون پرداخته باشند. دراین میان دو کتاب از آثار شجاعی زند نمونه های برجسته ای هستند که مطالب ارزنده ای به خواننده ارایه می کنند. مطالبی مانند شاخص های عرفی شدن، بسترهای عرفی شدن، عوامل عرفی شدن، تفاوت مسیحیت و اسلام در عرفی شدن و تئوری های عرفی شدن. این بحث ها در عین حال خالی از نکاتی قابل تامل نیستند. برخی نکات روش شناختی اند مثل این که نگاه جامعه شناختی به دین در مقام تعریف باید متوجه قدر مشترک فهم متخصصان دین باشد، نه متوجه برداشت شخصی جامعه شناس، با این که کانون توجه جامعه شناس در بحث عرفی شدن باید عملکرد و فهم عموم مردم از منابع دینی باشد، نه خود منابع. برخی نکات قابل تامل دیگر در کتاب های شجاعی زند محتوایی هستند مثل تقسیم دوگانه ادیان به اندماجی و تجزی گرا که برخی از دیدگاه ها را ندیده می گیرد، با این که تقابل میان دین و دنیا را به عنوان پیش شرط لازم برای به راه افتادن موتور عرفی شدن دانستن که فرض ناتمامی به نظر می رسد، با تاکید فراوان روی تفاوت آموزه های دین اسلام و مسیحیت که توجه به فهم و عمل پیروان از اهمیت آن می کاهد، یا مفهوم عرفی شدن دین که وسیله ای تبلیغاتی شده است، یا عدم توجه کافی به مکانیسم های احتمالی مشترک، یا عدم تفطن به انواع تکثر، و بالاخره ابهام مفهوم «تجدد فی نفسه».

بر اساس نظریه تحرک اجتماعی رفتارها، حالات و ارزش های افراد تحت تاثیر پایگاه اجتماعی پیشین (مبدا) و نیز پایگاه اجتماعی جاری (مقصد) آن ها قرار می گیرد. اگر پایگاه اجتماعی پیشین و پایگاه اجتماعی فرد یکسان نباشد، گوییم تحرک اجتماعی رخ داده است. جهت بررسی تاثیر تحرک اجتماعی بر رفتارها، حالات و روش های افراد، مدل هایی تحت عنوان مدل های قطری تحرک پیشنهاد شده است. در این مقاله، با استفاده از مدل های قطری تحرک برای متغیر پاسخ ترتیبی، به مطالعه هویت طبقاتی اجتماعی زنان شاغل در دانشگاه های شهید چمران اهواز و علوم پزشکی جندی شاپور می پردازیم. از میان نتایج مختلف حاصل از این مطالعه می توان به تاثیر متغیرهای سن،‌ تحصیلات پدر، درآمد فرد، درآمد همسر، وضعیت استخدامی همسر و تحرک اجتماعی بر هویت طبقاتی اجتماعی زنان اشاره کرد. همچنین با توجه به نمونه مورد مطالعه، زنان در تعیین طبقه اجتماعی شان به موقعیت شغلی خود بیش از موقعیت شغلی همسرشان اهمیت می دهند.

تبیین های فرهنگی انقلاب اسلامی به تعبیری از مهم ترین تبیین های به کار رفته در باب انقلاب اسلامی محسوب می شوند. چرا که به اذعان بسیاری از نظریه پردازان اجتماعی (جان فوران،‌ تدا اسکاچیول، میشل فوکو، مانوئل کاستلز، آنتونی گیدنز ...) مهم ترین خصیصه انقلاب ایران برجسته بودن نقش متغیرهای فرهنگی اعم از ایدئولوژی، رهبری، مذهب (تشیع)، گفتمان سیاسی- اسلامی ... در آن است. اما به لحاظ نظری این دسته از تبیین ها خود متاثر از جریان های نظری متعددی هستند که در بطن سنت های مختلف جامعه شناسی وجود داشته و دارد. در این نوشتار سعی شده با در نظر گرفتن دوگانگی ساختار و عاملیت به بررسی نظریه شناختی آن دسته از تبیین هایی در حوزه انقلاب اسلامی بپردازیم که مشهور به تبیین های فرهنگی هستند. از این رو در ابتدا سعی خواهد شد با گشایش یک بحث نظری به ماهیت روش فرانظری پرداخته و سپس با درنظر داشتن منطق موجود در این روش به دسته بندی های مختلفی اشاره شود که در آن انواع تبیین های انقلاب به لحاظ نظری گونه شناسی شده است. در گام بعدی لازم است با ارایه یک تعریف از تبیین های فرهنگی به احصای آن دسته از نظریاتی پرداخته شود که مشهور به تبیین های فرهنگی هستند. در ناهیت میزان گرایش های ساختارگرایانه و عاملیت گرایانه در آن ها مشخص خواهد شد.

گمان می رود که رفع چند ابهام می تواند بخشی از ایرادات وارده به کتاب عرفی شدن در تجربه مسیحی و اسلامی و مقاله «مسیرهای محتمل در عرفی شدن ایران» را برطرف کند؛ بخشی دیگر نیز با مراجعه مجدد به متون و بازبینی پس و پیش آن ها احتمالا رفع خواهد شد. بازگویی مدعا در عناوین مورد اشکال و برخی محاجه های مصداقی با نقدهای وارده، بیش از آن که به قصد پاسخ باشد، در حکم مرور و تکمله ای ست بر مباحث عرفی شدن؛ زیرا آن قدر که مدعا طالب نقد است، نقدها مستحق پاسخ نیستند و بیش از تقابل بهتر است از آن ها استقبال کرد.