جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاثیر آیین مهری و مزدیسنا در ادبیات فارسی نتیجه تاثیر آن در فرهنگ ایرانی است. نظامی، منظومه سرای برجسته ایرانی (535-607 ه. ق.) هم هنگام آفرینش داستان درباره دو پادشاه دوره ساسانی، یعنی خسرو پرویز در منظومه خسرو و شیرین و بهرام گور در منظومه هفت پیکر، از بن مایه های آیین هایی چون آیین مهری و آیین زرتشتی به صورتی استعاری و رمزی سود برده است. در این مقاله برخی از بهره وری های نظامی از قابلیت های نمادین این آیین ها بررسی شده است. استفاده از داستان زندگی بهرام پنجم به عنوان داستان مرکزی و هاله پرمعنای نام بهرام در آیین مهری و مزدیسنا، همچنین انتخاب گنبد و بسامد فراوان آن در این داستان که به معنی آتشگاه است، برای قصرهای هفتگانه هفت شاهدخت، اهمیت عدد هفت در آیین های بهی و میترایی، همچنین مقایسه نقش هفت شاهدخت بر گنبد کاخ خورنق با نقاشی های مهریان بر سقف مهرابه ها، تطبیق هفت مرحله آیین مهری با گذر بهرام از هفت گنبد، نمونه نشانه هایی از کارکرد نمادین این آیین ها در هفت پیکر نظامی است.

بهمن نامه یکی از منظومه های مهم حماسی پیرو شاهنامه است که در اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن ششم سروده شده است. این منظومه از چهار بخش تشکیل شده که بخش اول آن ماجرای بر تخت نشستن بهمن و ازدواج او با دختر پادشاه کشمیر است. بخش اول این اثر، منظومه عاشقانه مستقلی است که ویژگی های یک اثر غنایی برجسته را دارد. در این مقاله با مقایسه دو داستان نشان داده شده که این بخش منظومه در مواردی چون توصیف صحنه ها، شخصیت پردازی، استفاده از مضامین، نوع حوادث، شیوه روایت، ضرب المثل ها و .... تشابه بسیار زیادی به ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی دارد.

یکی از مسائل مهم و اساسی در تصحیح متن های کهن فارسی که همواره باید مورد توجه قرار گیرد، شناسایی ضبط های کهن کاذب در دستنویس هاست که گاه به خاطر ریخت کاملا فریبنده خود، مصحح را از تشخیص ضبط اصلی باز می دارند. ضبط «مر ین» در مصراع ثانی بیت نخست از ابیاتاگر کشته گشتی تو در چنگ اوی         مر ین گرز و این مغفر کینه جویچگونه کشیدی به مازندران                 کمند و کمان، تیر و گرز گراندر شاهنامه فردوسی، یکی از این ضبط های به ظاهر کهن است که از میان دوازده دستنویس اصلی مورد استفاده آقای دکتر خالقی مطلق در تصحیح دفتر دوم، فقط در دستنویس فلورانس آمده و به عنوان قرائت دشوار به متن برده شده است، در حالی که در یازده دستنویس اصلی دیگر (به علاوه در دستنویس سن ژوزف) به جای «مر ین» ضبط «من این» آمده است که صحت و اصالت آن را شواهد و قراین متعددی تایید می کنند که در حد امکان در مقاله حاضر گزارش شده اند.

کیومرث، یکی از شخصیت های بنیادین در تاریخ اساطیری ایران است که اگر چه در گاهان زرتشت و ریگ ودای هندی نمود ندارد، در فرهنگ زرتشتی عصر ساسانی به عنوان نخستین انسان اهمیت بسیاری پیدا کرده و در خدای نامه ها، شاهنامه و متون تاریخی عصر اسلامی به نخستین پادشاه تبدیل شده است. در این جستار، با رویکرد نقد اسطوره ای، ضمن تحلیل الگویی و تطبیق ساختاری خویشکاری های اساطیری شخصیت کیومرث در متونی که روایت اسطوره او را تشکیل داده اند و مقایسه این اسطوره با روایات هم ارز آن در فرهنگ های مختلف، به تبیین ژرف ساخت کهن الگویی اسطوره کیومرث پرداخته ایم. بر همین مبنا، خویشکاری های اساطیری شخصیت کیومرث در سه عنوان کهن الگوی انسان نخستین، زوج آغازین و قهرمان فرهنگی بررسی و طبقه بندی شده و از تحلیل الگویی خاستگاه های پیش تاریخی و فلسفی روایت او در ارتباط با پیش نمونه زروانی آن این نتیجه حاصل شده است که در نحله زروانی - زرتشتی دوره ساسانی و فرقه هایی چون زروانیه و کیومرثیه که در جبرگرایی و اختربینی آن عصر تاثیر بسزایی داشتند، روایت کیومرث تکراری از الگوی کهن فروپاشی غول خدای نخستین در فرهنگ زروانی است، شخصیتی که می توان او را دربردارنده الگویی از «عالم صغیر» در این جهان بینی قلمداد کرد که از تسلسل و تکرار پیش نمونه «عالم کبیر» (زروان) حاصل شده است.

التفات یکی از شگردها و آرایه های ادبی است که با در هم شکستن روال معمول کلام، نقش بسیار موثری در بیداری و جذب مخاطب دارد. این صنعت در بیشتر کتاب های بلاغی عربی و فارسی با عنوان انتقال گوینده از خطاب به غیبت و بر عکس، تعریف و انواع محدودی برای آن برشمرده شده است که هر یک از این انواع در یکی از حوزه های بلاغت (معانی و بدیع) و دستور قابل بررسی است. این مقاله کوشیده است با در نظر گرفتن توسعه معنایی التفات، ضمن ارائه تعریفی نو برای این شگرد ادبی، تصویری روشن از گونه های مختلف آن ارائه دهد، سپس در کنار فواید سنتی مطرح در کتاب های بلاغی، به کارکردهای جدیدی، همچون آشنایی زدایی، هنجارگریزی، افزایش انسجام متن، ایجاد ابهام هنری و ... نیز اشاره کند. حاصل تحقیق نشان می دهد که بدیع سنتی با رویکردهای فرسوده خود، دیگر توان پاسخ گویی به نیازهای متون ادبی معاصر را ندارد. از این رو، ضرورت بازنگری همه جانبه و نقد و تحلیل آرایه های بدیعی از جمله صنعت التفات کاملا احساس می شود.

شعر نو حماسی از جمله جریان های عمده شعر معاصر است که ویژگی های حماسی آن متناسب با شرایط تاریخی دگرگون شده است. احمد شاملو درخشان ترین چهره این جریان است که ویژگی های حماسی شعرش چشمگیرتر از دیگر شاعران معاصر است. در این پژوهش برای توصیف دگرگونی حماسه، متناسب با نیازهای بیانی تازه، ویژگی های حماسی شعر شاملو به عنوان نمونه ای از حماسه نو، به دو دسته تقسیم شده است: ویژگی های محتوایی (بینش آرمانی، نگرش اومانیستی، عاطفه جمعی، شکل روایی، اسطوره پردازی، عنصر پهلوانی، درونمایه جدال خیر و شر) و ویژگی های زبانی (گزینش واژگان و ترکیبات متناسب با درونمایه حماسی، کهنگی ترکیبات و ساختارهای نحوی، تصاویر اسطوره ای، تصاویر جنگ افزارها، فضاسازی های حماسی، ایجاز، اغراق، تضاد، تناسب، موسیقی با شکوه حماسی). در این بررسی به این نتیجه رسیده ایم که شاملو با حفظ ماهیت خاص شعر خود، شعر حماسی سروده و ویژگی های شعر حماسی او می توانند شاخصه های مهمی در شناخت شعر نو حماسی باشند.

نهایه الارب فی اخبار الفرس و العرب کتابی است که نام نویسنده / نویسندگان و زمان تالیف آن مبهم است. در فراهم آمدن این کتاب، نویسندگانی همچون عامر شعبی، ایوب بن قریه، عبداله بن مقفع، اصمعی و ابوالبختری سهمی داشته اند و سه دوره زمانی (سال 75 ه.، پیش از سال 142 ه. و حدود سال های 170-193 ه.) را می توان برای تالیف آن در نظر گرفت. به هر روی این کتاب - به ویژه بخش هایی که از زبان ابن مقفع روایت شده است - مهم ترین منبع در شناخت سیرالملوک وی و به تبع آن خدای نامه دوره ساسانی است. از آن جا که شاهنامه فردوسی نیز با واسطه شاهنامه ابومنصوری به خدای نامه می رسد، داستان دارا و اسکندر از نهایه الارب و شاهنامه برگزیده شده تا بتوان به سرچشمه اصلی این دو روایت پی برد. با بررسی تطبیقی داستان اسکندر و دارا در این دو کتاب می توان دریافت که روایت فردوسی در هسته اصلی داستان، دقیقا همان روایت ابن مقفع است، اما فردوسی با نگرش داستانی مطالبی را که به کار وی نمی آمده، حذف کرده و در عوض جزئیاتی را به آن افزوده است.