جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آشنایی با تاریخ عمومی علم و با تاریخ هر یک از رشته های علوم یکی از نیازهای جامعه فرهنگی است. پژوهشگران ایرانی در این راه چندان کاری نکرده اند و آثار ترجمه شده به فارسی هم اندک است. بیشتر آثاری هم که در دست داریم غرب محورند، یعنی تاکیدشان بر روی کارهای علمی غربیان است و به خواننده چنین القا می کند که علم از یونان آغاز شده و در اروپا و آمریکا رشد و اعتلا یافته است و مردم سرزمین های دیگر تنها حاملان و خوشه چینان علم بوده اند. این تصویر، علاوه بر این که غیرواقعی است، غیرعلمی هم هست؛ زیرا در آن به تلاش های عظیم مردم عصر باستان برای برداشتن نخستین گام ها توجه نمی شود، مانند کشف یکایک مواد، شناسایی ماهیت و تفاوت آن ها، تلاش برای خالص سازی آن ها، شناسایی کارکرد آن ها و ده ها موضوع دیگر.می دانیم که دانش شیمی فرزند کیمیاست و کیمیا در کتاب ها و مطبوعات غیرعلمی به عنوان شبه علمی معرفی می شود که همه اهتمامش به ساختن طلا از فلزات پست و ارزان بوده است. اما این تنها یکی از جنبه های کیمیا بود، مانند این که بگوییم کار شیمی ساختن بمب های شیمیایی است!کیمیا در خاور نزدیک بیشتر بر روی ساختن مواد گوناگون، از جمله مواد ترکیبی و مواد تبدیلی تکیه داشت. حال آن که در خاور دور، به ویژه در چین، علاوه بر این، در پی یافتن عنصری معنوی ـ اکسیر جاودانگی یا کیمیای سعادت ـ بود و بعدها این اندیشه را به نقاط دیگر جهان نیز صادر کرد.

نخستین فصل از مقاله اول زیج جامع، رساله نجومی مهم کوشیار گیلانی، اخترشناس ایرانی که حدود 10 قرن پیش می زیست، به مبحث تقویم اختصاص دارد. در این فصل کوشیار انواع تقویم های شناخته شده در زمان خود، ویژگی های آن ها و چگونگی تبدیل آن ها به یکدیگر را بیان می کند. ویرایشی از یک ترجمه فارسی کهن این فصل، همراه با مقدمه و توضیحات در این مقاله آورده می شود.

در بیان استخراج جیب یک درجه رساله ای است به زبان فارسی از مصنفی ناشناس که ظاهرا به منظور تقریر و توضیح روش محاسبه جیب (سینوس) یک درجه بر اساس شرح قوشچی (د. 879 ق) بر زیج الغ بیگ (فارسی) و رساله فی استخراج جیب درجه واحده (عربی) اثر قاضی زاده (د. حدود 840 ق) تالیف شده است. اثری که مبدع اصلی این روش، غیاث الدین جمشید کاشانی (د. 832 ق)، در این باره نوشته، تاکنون به دست نیامده، اما اثر قاضی زاده که در واقع تحریری است از روش کاشانی، در نسخه هایی متعدد بر جای مانده است. قوشچی نیز بدون ذکر نام کاشانی، روش وی را شرح می دهد.در این مقاله بازنویسی رساله در بیان استخراج جیب یک درجه بر اساس نسخه منحصر به فرد کتابخانه دولتی برلین به گونه ای صورت گرفته که میزان و نحوه اقتباس مصنف رساله از آثار قاضی زاده و قوشچی مشخص شود.

رساله آثار علوی ابوحاتم اسفزاری (د. ح. 506-513 ق دربردارنده برخی از دیدگاه های ارسطو (384-322 ق.م) است که در روایت عربی آثار علوی وی دیده نمی شود؛ زیرا ابن بطریق، پدیدآورنده روایت عربی این اثر، برخی جاهای کتاب را ترجمه نکرده و در ترجمه برخی جاهای دیگر نیز خطاهایی شگرف مرتکب شده است. اسفزاری همچنین به نکاتی اشاره می کند که در هیچ یک از دو روایت یونانی و عربی نیامده است. از این رو به نظر می رسد وی افزون بر بهره گیری از این ترجمه مخدوش، به منابع دیگری که به نحوی با روایت اصلی کتاب ارسطو مرتبط بوده اند، دسترسی داشته است. احتمالا یکی از این منابع، رساله الاثار المخیله فی الجو الحادثه عن البخار المایی ابن خمار (زاده 331ق) بوده است. آثاری که بعدها دانشمندان ایرانی در این باره نوشتند، به نحوی چشمگیر از آثار علوی اسفزاری تاثیر پذیرفته است.

الریاض الکبیر منسوب به جابر بن حیان، بنا به مقدمه مولف یکی از آثار مهم برای ورود به صناعت کیمیا است. باب ششم این اثر به معرفی محلول های اسیدی و بازی مختلف، شیوه تولید و اثرات آن ها اختصاص دارد.در این مقاله روش جابر در ساخت محلول ها از باب ششم الریاض الکبیر، ترجمه، و در حد امکان بررسی و تحلیل، و فرمول ها، خواص مواد واکنش دهنده و محصولات آزمایش های جابر بیان می شود.