جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ظهور حکایت عرفانی در ایران با گسترش گفتمان عرفانی در قرن پنجم هجری همراه است. این نوع حکایت بیشتر در پی معرفت استعلایی شخصیت های عارف خویش است و به منظور نمایش جایگاه شخصیت اصلی و مقام معنوی او به وجود می آید. آنچه به این گونه حکایت انسجام می بخشد، پیام اخلاقی و نقش تعلیمی آن است؛ هدفی که حکایت برای بیان و انتقال آن به مخاطب نوشته می شود.روایت شناسان ساختارگرا، در حیطه روایت، نظام حاکم بر اثر داستانی را مورد توجه قرار می دهند و به تحلیل زبانی و معنایی عناصر مختلف روایت می پردازند. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، حکایت های تذکره الاولیای عطار بر اساس الگوی روایی گریماس با تاکید بر نقش تعلیمی این حکایات مورد بررسی قرار می گیرد تا میزان موفقیت عطار در پرورش و غنی کردن حکایات، برای بیان آموزه های اخلاقی و تعلیم مخاطب مشخص شود. حکایت پردازی در تذکره الاولیا یکی از شیوه های تاثیرگذاری است که عطار برای گسترش اندیشه های عارفانه و تعلیم دیگران از آن بهره می گیرد.

بدن انسان مکانیسم پیچیده ای دارد که علی رغم تمامی پیشرفت های علوم زیستی و شناختی باز هم جنبه های زیادی از آن کشف نشده است و دانشمندان امروزی در صدد کشف آنها هستند. گاهی آنچه علم پس از مدت ها آزمایش به آن می رسد، به وضوح در آیات قرآن تصریح شده و با تفحص به راحتی قابل استنباط است. یادگیری، یکی از فرآیندهای پیچیده در بدن انسان است. با نگاهی به ظاهر بدن انسان به راحتی می توان دریافت که دو ابزار وقوع و تکامل این فرآیند یعنی «گوش و چشم»، توسط باری تعالی با ظرافت و دقت هر چه تمام تر در بدن تعبیه شده است. انسان با تربیت این اعضا و استفاده درست از آنها می تواند فرآیند یادگیری را در خود تکامل بخشد و به کمال مطلوب انسانی و کسب معرفت الهی که هدف خالق است، برسد. حال که در فرآیند یادگیری، این دو حس نقش اساسی را ایفا می کنند، این سوال پیش می آید که آیا نقش هر دوی آنها مساوی است یا یکی بر دیگری رجحان دارد و جایگاه هر یک از آنها در فرآیند یادگیری کجاست؟ در این تحقیق با جستجو در نظریه های روانشناسی، مانند نظریه های شناختی و انگیزشی و جستاری در آیات قرآن و اشعار مثنوی معنوی، به تبیین نقش و جایگاه هر یک از این حواس در فرآیند یادگیری پرداخته شده و وجه تمایز و امتیاز هریک مورد بررسی قرار گرفته است.

سنایی از پایه گذاران ادبیات تعلیمی و از سرآمدان آن محسوب می شود. بیشتر قصاید او سرشار از مضامین حکیمانه و تعلیمی است و همچون سایر اشعار تعلیمی این شاعر بزرگ، با آموزه های اخلاقی و مذهبی گره خورده است.مقاله حاضر سعی دارد با توجه به اهمیت کارکرد نقش های زبان در القای مفاهیم، به تحلیل و بررسی کارکرد آنها در ادبیات تعلیمی بر اساس الگوی یاکوبسن، زبان شناس معاصر، بپردازد. به این منظور یکی از قصاید سنایی را که سرشار از آموزهای تعلیمی و اخلاقی است، از حیث میزان تاثیر هر یک از نقش های زبانی در جهت انتقال آموزه های تعلیمی، مورد واکاوی قرار می دهد. یاکوبسن در به کارگیری نظریه ارتباط در ادبیات، قائل به شش مولفه ارتباطی است: 1- پیام (اثر ادبی) 2- فرستنده پیام (نویسنده یا شاعر) 3- گیرنده پیام (مخاطب - خواننده) 4- رمز (قواعد و هنجارهای زبان) 5- زمینه تماس (موقعیت های اجتماعی و فرهنگی) 6- مجرای ارتباطی تماس (کلمات یا اصوات). بر این اساس در ادبیات تعلیمی عموما و در قصیده مورد بررسی خصوصا، مولفه سوم یعنی مخاطب، محور اصلی فرایند ارتباط به شمار می رود و از میان نقش های شش گانه زبان (ترغیبی، عاطفی، همدلی، ادبی، فرازبانی و ارجاعی) نقش ترغیبی به عنوان نقش عمودی و اصلی و بقیه به عنوان نقش وسیله ای و فرعی محسوب می گردد. این امر خود حاکی از آگاهی و تسلط شاعر بر فنون سخنوری و معیارهای بلاغت در زبان فارسی است.

در این که سخن گفتن از حماسه سرایی و گذشته پهلوانی و اسطوره ای ایران زمین ویژگی برجسته و اصلی در سبک خراسانی است تردیدی نیست و در این دوره درخشان، یاد کرد از ایران باستان و حماسه هایش تا قرن پنجم با شدت و سرعت ادامه دارد و پس از آن رو به کاستی می نهد.با فرارسیدن قرن ششم و گشوده شدن فضای مذهبی، عقلی و عرفانی پیش روی اهل ادب، توجه به حماسه باستانی و ملی ایران نه تنها کم رنگ شد بلکه برخی از شاعران به نفی پهلوانان و قهرمانان حماسی و برتر شمردن اسوه ها و نمونه های مذهبی پرداختند و آنان را بر قهرمانان شاهنامه ترجیح دادند. فضای شعر ستایشی نیز به گونه ای پیش رفت که در نظر برخی شاعران، فضایل و خصایل ممدوح برتر از ویژگی های رستم و دیگر پهلوانان حماسی تلقی شد.مقاله حاضر نگاهی اجمالی به دنیای شاهنامه در سبک عراقی (قرن های ششم تا هشتم) خواهد داشت و ارزش تعلیمی شاهنامه را از نظر شاعران و ادیبان بررسی خواهد کرد.

در بین موجودات عالم هستی، انسان تنها حیوان اندیشمندی است که برای تداوم حیات و رفع نیازهای مادی و معنوی خویش از گوهر تفکر خلاق و انتقادی بهره می گیرد.ارتقای فکری انسان از موضوعات قابل تامل در فرهنگ قرآنی - اسلامی است. عارفان با استمداد از این فرهنگ به واکاوی ژرفای وجود آدمی پرداخته اند. مولوی بلخی در زمره عارفانی است که در بستر دین با دستیابی به آگاهی کیهانی، درصدد حل مسائل مادی و معنوی انسان از مجرای اندیشه و در قالب تمثیل و حکایات دلنشین برآمده است. با وجود آنکه مولانا گوهر وجودی انسان را اندیشه وری تلقی می کند اما از مضیق افهام کهن و وسواس افکار، جهل و عصبیت فکری مردمان نیز به تنگ آمده است و همواره در تمنای افکار نو و معانی بکر برمی آید. او فکر خلاق و بکر را امری فطری می پندارد و بر آن است که با فکر شیرین و ذکر مدام می توان زمینه خلاقیت در اندیشه و تفکر منتقدانه را فراهم آورد. وی انسان کامل را الگوی تفکر درست و خلاق می شمرد.

تامل در مقدمه کتاب کلیله و دمنه و باب برزویه حکیم این کتاب نشان می دهد که این دو بخش از افزوده های بزرگمهر حکیم و یا به اعتقاد برخی از ابن مقفع است. آنچه مهم است اینکه این دو بخش هندی نیست و دریچه ای به فرهنگ و ادب ایرانیان باستان است. موضوعات اصلی این دو بخش عبارت است از خردورزی، عشق به دانش و کتاب، اعتقادات دینی، پایبندی به صفات نیک اخلاقی، مبارزه با رذایل اخلاقی و پندهای حکیمانه. در این جستار، با ارائه شواهد مختلف نشان داده ایم که نیاکان ما از معرفت و آگاهی و ارزش های اخلاقی و دینی بهره مند بوده اند و مضامین حکمی این دو بخش، روزنه ای برای اطلاع از دیدگاه های ایرانیان باستان در خصوص محورهای اساسی زندگی است. عموم این مضامین به سبب حقیقت بینی و درک درست از جهان هستی، همسو و هماهنگ با فرهنگ اسلامی است و با آنکه سرچشمه آنها در فرهنگ ایرانیان است، در انتخاب آنها گزینشی هدفدار برای تطبیق با عقاید اسلامی حاکم بر روزگار ابن مقفع صورت گرفته است.

خودستایی از مضامین پراهمیت شعر فارسی است که در آثار شاعرانی که در ادوار گوناگون حیات ادبی ایران می زیسته اند جلوه گر شده است. این شاعران با ذهنیت های منحصربه فرد و تحت تاثیر محیط به مضمون آفرینی های بدیع در زمینه خودستایی دست یازیده اند و از این مهم در جهت دستیابی به اهداف خود سود جسته اند.خودستایی ممکن است ارزش تعلیمی داشته باشد، بدین صورت که شاعر خود را الگوی هر خصیصه اخلاقی نشان دهد تا از این طریق به جلوه دادن ارزش های والایی که می خواسته است به ضمیر خواننده القا کند بپردازد و با تشویق و تحریض مخاطب به این صفات، حرکت به سمت زندگی متعالی را برای او ممکن سازد.ناصرخسرو قبادیانی، شاعر قرن پنجم، در زمینه سرودن خودستایی های آموزنده در شعر فارسی جایگاه ویژه ای دارد. او خود را به سبب هنر سخنوری، فضل و همت والا می ستاید و از دیگران برتر می داند.در این جستار، کوشش می شود به بررسی ماهیت خودستایی و انگیزه های آن و معرفی اجمالی زندگی و شعر ناصرخسرو پرداخته شود و سپس با تامل در انواع خودستایی های هدفمند اخلاقی و تعلیمی در شعر او، وجوه شخصیتی و افکار این شاعر بلند مرتبه روشن گردد.