جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مذهب آمیزه ای از جنبه های درونی و بیرونی است. بخش درونی مفاهیم مذهبی است و لایه های بیرونی، در آداب و مناسک و نقش های اجتماعی نمود می یابد. از آن جا که نقش های/ نمودهای اجتماعی دین، تاثیری ارزنده در گرایش جامعه به سمت مفاهیم مذهبی و آداب و مناسک دینی دارند، نوع کنش اخلاقی آنان باید متناسب با جایگاه اجتماعی شان باشد. این مساله هم در منابع دینی و هم در پاره ای از متون ادبی- که رویکردی اجتماعی و اخلاقی داشته اند- مورد بررسی قرار گرفته است. سعدی در گلستان خویش، کنشگران دینی (دین یاران) را با سه رویکرد وظیفه گرایی، غایت گرایی و فضیلت گرایی اخلاقی، رفتارشناسی می نماید. از این سه به لحاظ بسامدی، اخلاق فضیلت کمتر مورد توجه سعدی است. نگارند گان با تکیه بر گلستان، مهمترین موانع وظیفه گرایی و غایت گرایی را نیز تحلیل نموده اند. عواملی چون منفعت طلبی و مصلحت اندیشی از جمله موانع فردی اخلاق گرایی است. همچنین نبود رفاه معیشتی از زمره موانع اجتماعی به شمار می آید.

آثار نظامی به دلیل پیچیدگی های معنایی و زبانی همواره از متون باز و تاویل پذیر به شمار آمده اند و درباره آن از منظرهای گوناگون سخن رفته است. نقد کهن الگویی آثار ادبی از فروع نقدهای روان شناختی است که در دهه های اخیر هم چون مطالعات میان رشته ای دیگر رونق و روایی یافته است. این نقد که به بررسی مضامین و تصاویر کهن الگویی در نهاد انسان ها می پردازد، از جهتی نشان دهنده جهانی بودن پیام انسانی و احساسات شاعر است؛ از طرفی هم یکی از ارکان استوار ماندگاری و جاودانگی یک اثر در مشرق زمین، تاکید بر اصول و آموزه های پندگونه و اخلاقی است که هدف اصلی سراینده در شعرهای تعلیمی، آموزش حکمت و اخلاق، هم چنین تشریح و تبیین مسایل و اندیشه های تربیتی، فلسفی و مضامین عبرت آموز است. حکیم نظامی گنجوی منظومه اسکندرنامه را جلوه گاه اندیشه ها، اصول اعتقادی، اخلاقی و فلسفی خویش قرار می دهد و ارزنده ترین مفاهیم بشردوستانه را در اشعار خود از زبان قهرمان و پیرخردمند به تصویر می کشد. او که متفکری آرمان گراست، شخصیت اسطوره ای قهرمان داستانش یعنی اسکندر را به کمک راهنمایی های پیر دانا تا حد یک انسان آرمانی بالا می برد؛ انسانی که با ویژگی های رفتاری اش هر لحظه در فرآیند فردیت، کمالی به کمالات قبلی او افزوده می گردد. در این پژوهش با دید مکتب روان کاوی یونگ و از منظر کهن الگویی به اسکندرنامه نظامی نگریسته شده است و به شخصیت پررنگ و تکرارشونده پیرخردمند و نقش او در نکات تعلیمی پرداخته شده است.

یکی از سخن سرایان و نویسندگان بزرگ در قرن سیزدهم ه. ق حکیم میرزا حبیب شیرازی متخلص به قاآنی است. وی در کنار شاعری به نویسندگی نیز پرداخته است و کتاب پریشان خود را برای تعلیم مفاهیم تربیتی، اخلاقی و پند و اندرز نوشته است. اگر از دریچه ادبیات تعلیمی به کتاب پریشان بنگریم، به گنجینه ای سرشار از معرفت شناسی عرفانی و مواعظ و نکات تربیتی و اخلاقی ارزشمند بر می خوریم، به گونه ای که هر کدام از این مفاهیم و آموزه های تعلیمی می تواند سرمشقی برای زندگی علمی و عملی جامعه انسانی قرار گیرد. پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی آموزه های تعلیمی کتاب پریشان پرداخته است و ساخت معنایی دوگانه حکایت ها و پندها را بررسی نموده است. صفات تربیتی و اخلاقی خوب و بد نشان می دهد آموزه های تعلیمی حکیم قاآنی چه بوده اند و چه بسامدی داشته اند و چه صفات تربیتی و اخلاقی نزد وی نیکو و چه صفاتی نزد وی مذموم و نکوهیده شمرده شده اند. از خلال همین صفات نیز می توان دریچه ای به دنیای انسان های عصر حکیم قاآنی باز کرد و جامعه آن دوران را به خوبی تماشا نمود.

بررسی ساختار متون ادبی، راهی است برای درک شیوه های ایجاد و انتقال معنا در این متون. حکایت های تعلیمی از پرکاربردترین انواع روایی در متون داستانی کهن فارسی هستند که مهم ترین رسالت آنها انتقال پیام و ترغیب مخاطب بوده است. به نظر می رسد نویسندگان متون تعلیمی حکایت ها را با توجه به ساختارهایی منطبق بر اهداف غایی خود مورد استفاده قرار می داده اند. در این مقاله به بررسی و معرفی ساختارها و الگوهای روایی مورد استفاده در حکایت های تعلیمی فارسی پرداخته شده است. پرکاربردترین الگوهای روایی این متون عبارتند از: نخست، الگوی سرپیچی کنش گر از قانون و مجازات شدن وی (مجازات کلامی یا کنشی)؛ و دوم، الگوی پایبندی کنش گر به قانون و پاداش گرفتن وی. این الگوها افزون بر اینکه ژرف ساختی برای بسیاری از حکایت های تعلیمی هستند، الگویی برای تفسیر و خوانش راوی نیز محسوب می شوند؛ چنانکه راوی برای تفسیر حکایت، آن را به صورت خطی داستانی منطبق بر یکی از همین دو الگو در نظر می گیرد. این مقاله با استفاده از نتایج بررسی های ساختاری در تحلیل تفسیر حکایت های تعلیمی، در پی آشکارسازی الگوهای حاکم بر فهم حکایت های تعلیمی است. در نوشتار حاضر، نقش این الگوها در انتقال و شکل گیری مفاهیم و وجه غالب متون تعلیمی نیز بررسی شده اند.

حوزه ادبیات تعلیمی فارسی نه تنها در قالب و شیوه بیان بسیار متنوع است، که در محتوا نیز پهنه وسیعی درنوردیده و از فردی ترین عرصه خودسازی و آموزش و تزکیه درون در آثار صوفیانه و حتی غنایی تا برونی ترین حوزه انسانی، یعنی آثار سیاسی و اجتماعی را در بر می گیرد. ادب تعلیمی، همچنان که از نام آن برمی آید، ادبیاتی است که در خدمت ارشاد و تعلیم است. هدف اصلی سراینده در این نوع از اشعار، تشریح و تبیین مسائل اخلاقی و اندیشه های مذهبی، حکمی و مضامین پند و اندرزی است. اشعار تعلیمی گاهی به صورت منظومه ها، داستان ها و قطعاتی مستقل و جداگانه و گاه در میان موضوعات دیگر ادبی به تعلیم، پند، اخلاق و مفاهیم حکمی و مذهبی می پردازد.نظامی گنجوی هرچند بیشتر به عنوان شاعری تغزلی و غنایی شهرت دارد اما بررسی دقیق آثار وی، نشانگر سیمای خردورزانه و تعلیمی آثار وی، در پس سخن پردازی های هنرمندانه اوست. نظامی با بهره گیری از آموزه های اخلاقی، شعر خود را ارزش و غنای بیشتری بخشیده است. شعر او پیام جامع و جهانی دارد و مختص به تاریخ یا فرهنگ خاصی نیست.این مقاله درون مایه های تعلیمی منظومه های نظامی گنجوی را می کاود تا ارزش و اعتبار هنری آثار او را در همراهی با آموزه های تعلیمی و اخلاقی نشان دهد و از طریق همین آموزه ها، گرایش های اخلاقی، سلایق رفتاری و جهان بینی او را بررسی کند.

اخلاق و مسائل اخلاقی در نفثه المصدور نسوی موضوع اصلی این تحقیق است. در این پژوهش کوشش شده که به درون مایه های اخلاقی و سرچشمه های نظری اخلاقی- تربیتی زیدری نسوی نقبی زده شود و نوع نگرش نویسنده به موضوعاتی چون وفاداری، آزادگی، دوستی و مهر، بی وفایی، رذایل برخی دولت مردان، بی اعتنایی مردم به احوال یکدیگر، خیانت در امانت و خطاهای راهبردی سلطان بازشناسی گردد. نسبت نظریه اخلاقی نسوی که مانند غالب نویسندگان، منشیان و ادیبان عصر او از آبشخور قرآن و سنت سیراب می شود، با وضعیتی که نویسنده در آن گرفتار شده (ایلغار مغول) در این تحقیق کاویده شده است. هدف این مقاله دستیابی به سرچشمه نگرش ها و آموخته های اخلاقی نویسنده نفثه المصدور و تعیین آبشخورهای ذهنی او در نوع برخورد انفعالی با مصیبت مغول است.

به هر گفتار و رفتاری که به ظاهر غیرجدی و به صورتی لطیف و همراه با مزاح جلوه گر شود و در کنه خود بیانگر حقیقت و واقعیتی جدی باشد، «طنز» گفته می شود. در حقیقت طنز خنده هایی است عاقلانه و عارفانه بر زندگی که به وسیله کشف و برهنه کردن تضادها و ناهماهنگی های زندگی جلوه گر می شود. سمت و سوی طنز، اجتماعی است و مایه اصلی آن انتقاد و برملا کردن کاستی ها و کمی ها است اما نه به صورت خشک و جدی و کتابی، بل به شکل خنده آور و گاهگاهی نیش دار و تمسخرآمیز. هدف از این طنز اصلاح کردن معایب و مفاسد و نیز مبارزه با رذایل است که در صورت تحقق چنین امری ما با رشد و تعالی فضائل انسانی و محامد اخلاقی روبرو خواهیم شد. یکی از کسانی که از این نوع ادبی در آثارش سود جسته است و از طنز در راه بهبود و صلاح پذیری جامعه، استفاده شایان نموده است، سعدی شیرازی است. این پژوهش سعی دارد تا از طریق بررسی تحلیلی- توصیفی به واکاوی لایه های تعلیمی پنهان در گلستان سعدی بپردازد تا در پایان بر همگان آشکار شود که سعدی از طنز در گلستانش به خاطر هدفی والاتر از خنده استفاده کرده است و آن همانا تعلیم فضایل اخلاقی و تربیتی در انسان است. بدیع بودن موضوع در بردارنده نتایج ارزنده ادبی و تربیتی خواهد بود و استادی بی نظیر سعدی را در استفاده از این نوع ادبی نمایان خواهد کرد.