جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل «مفاهیم فلسفی» از جهات متعددی اهمیت دارد. فیلسوفان این مفاهیم را رمز شناخت و راه‌حلی برای کشف‌ واقع‌ می‌دانند. بیشتر این مفاهیم در هیئت «قضیه حملیه مُردّد المحمول»، مسائل فلسفه را تشکیل داده‌اند. تبیین هستی‌شناسانه از مفاهیم فلسفی، به پاسخ این پرسش منتهی می‌شود که موطنِ پیدایش این مفاهیم کجاست؟ آیا می‌توان آنها را واقعیت‌هایی در عالم وجود دانست؟ دراین‌باره دو نظریه عمده وجود دارد؛ اول: نظریۀ «زیادت و عینیت» که بر اساس آن مفاهیم فلسفی زاید بر اشیاء و از عینیت برخوردار است. دوم: نظریۀ «زیادت و ذهنیت» که مفاهیم فلسفی را زاید بر اشیاء می‌داند، اما کاملاً ذهنی است. شهاب‌الدین سهروردی (متولد ۵۴۹ ق) مفاهیم فلسفی را «اعتباری» به معنای ذهنیِ محض تلقی می‌کند و این مفاهیم را طبق نظریه «زیادت و ذهنیت»، تحلیل‌شدنی می‌داند. مقالۀ حاضر درصدد است به روش توصیفی - تحلیلی ضمن پاسخ به پرسش‌های مهم تحلیل هستی‌شناختی از مفاهیم فلسفی‌، دیدگاه شیخ اشراق را با دیدگاه متقدمان مقایسه کند. درنهایت این نتیجه به دست می‌آید که تبیین هستی‌شناسانۀ شیخ اشراق در فضایی از بحث که «اعتباریت» را به معنای «ذهنی‌بودن» اخذ نموده است، منافاتی با نظریۀ اصالت وجود ندارد.

ایمانوئل کانت - فیلسوف برجسته دوران روشنگری - تأثیر عمیقی بر نظام‌های حقوقی و سیاسی مدرن گذاشت. این پژوهش با رویکرد توصیفی - ‌تحلیلی، به بررسی ابعاد مختلف فلسفه حقوق کانت می‌پردازد و نشان می‌دهد مفاهیم بنیادینی چون آزادی، عدالت، خودمختاری و مسئولیت فردی در اندیشه او، مبنای شکل‌گیری اصول حقوق طبیعی، سیاسی و بین‌المللی هستند. فلسفه سیاسی و حقوقی کانت، از اخلاق فردی فراتر می‌رود و در نظم مدنی و جهانی نیز توسعه‌دادنی است. او قانون سیاسی را ابزاری می‌داند برای تضمین آزادی فردی در چارچوب نظمی عقلانی که بر برابری و حاکمیت قانون استوار است. همچنین حقوق جهان‌وطنی در نظر کانت نه‌تنها مفهومی اخلاقی، بلکه راهکاری عملی برای تحقق صلح پایدار در عرصه بین‌الملل است؛ صلحی که بر عقل عملی و کرامت انسان مبتنی است. این پژوهش تأکید دارد با بررسی آموزه‌های کانت، می‌توان چارچوبی نظری و کاربردی برای حل بسیاری از چالش‌های حقوقی امروز به ‌دست آورد و نیز از اندیشه‌های او می‌توان در تدوین قوانین و نظام‌های حقوقی منطبق بر عدالت جهانی بهره گرفت.

پرسش از پیدایش باورهای دینی همواره یکی از دغدغه‌های اساسی اندیشمندان در حوزه‌های فلسفی، اجتماعی و علمی بوده است. رویکردهای طبیعت‌گرایانه معاصر، با تأکید بر تقدم جهان طبیعی و قوانین آن، می‌کوشند با استفاده از یافته‌های علوم مختلف، چرایی شکل‌گیری این باورها را روشن کنند. در این مقاله، به یکی از این تبیین‌ها با عنوان «تبیین شناختی» می‌پردازیم. تبیین‌های شناختی بر مبنای سازوکارهای ذهنی و فرایندهای پردازش اطلاعات استوارند و نشان می‌دهند که ویژگی‌های ذاتی انسان، مانند تمایل به تشخیص عاملیت، ادراک مفاهیم ضد شهودی و قابلیت خواندن ذهن دیگران زمینه‌ساز پذیرش باورهای دینی است. نقدهایی مانند تقلیل‌گرایی، ابهام در تعیین نقش دقیق سازوکارهای شناختی و نادیده‌گرفتن تأثیر عواطف و تنوع فرهنگی، محدودیت‌هایی برای این رویکرد به شمار می‌آید. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از آرای علمی صاحب‌نظران علوم شناختی دین، محدودیت‌های این رویکرد بررسی، نقد و توضیح داده می‌شود. در ابتدا مبانی نظری و اصول اساسی تبیین شناختی تشریح می‌شود؛ سپس چگونگی عملکرد سازوکارهای شناختی در شکل‌گیری باورهای دینی توضیح داده می‌شود. در ادامه نقدهای وارد بر این رویکرد، مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در‌نهایت با جمع‌بندی مباحث مطرح‌شده، نتیجه‌گیری می‌شود که تبیین شناختی با وجود داشتن محدودیت‌ها، همچنان نقش مهمی در فهم چگونگی شکل‌گیری و انتقال باورهای دینی ایفا می‌کند و می‌تواند در کنار دیگر رویکردها، به درک جامعی از این پدیدۀ پیچیده کمک کند.

یکی از موضوعات مهم فلسفه اسلامی، حدوث و قدم نفس است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که مفاد آیات و روایات درباره حدوث و قدم نفس چیست؟ متکلمان و فیلسوفان درباره وجود نفس دو دیدگاه دارند؛ اول: نفس امری قدیم است؛ دوم: نفس امری حادث است. در این پژوهش مستندات قرآنی و روایی هر دو دیدگاه بررسی می‌شود. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد بیشتر فیلسوفان اسلامی قائل به حدوث نفس هستند و نفس انسانی را حادث می‌دانند، هرچند در شیوۀ حدوث آن اختلاف دارند. همچنین مستفاد از آیات و روایات این است که انسان موجودی حادث است و اولین انسان از خاک خلق شده است و ادامه نسل این ابو‌البشر از طریق نطفه بعد از تکمیل مراحل چهارگانه با خروج یا دمیدن روح به آن تداوم دارد. بنابراین خلقت انسان ابداعی است و نفس انسان بعد از خلقت و قابلیت جسم حادث می‌شود.

لازمۀ پذیرش یک سیستم فکری، انسجام و سازگاری در آموزه‌های معرفتی است. یکی از مسائلی که ابوالعلا معری شاعر اندیشمند عرب به آن می‌پردازد، روح و جسم و سرنوشت روح بعد از مرگ تن است. نگاه نخست او به پیروی از ویژگی عقل‌گرایانه‌اش، رویکردی شک‌گرایانه همراه با احساس بدبینی به مسئلۀ حیات روح بعد از مرگ است؛ اما در نگاه دوم، وی با رویکردی دینی به این مسئله می‌پردازد که طبعاً به آموزۀ حیات بعد از مرگ ایمان دارد و تسلیم اوامر الهی در‌این‌باره است. وی با چشم‌اندازی دینی و ایمان‌گرایانه، به واسطه خوف از خدا و پشیمانی از گناه و حسرت در هنگام مرگ، سرانجام از رأی و عقیده خود روی برمی‌تابد. این مقاله در‌صدد تبیین نقش احساسات و عواطف در رسیدن به باورهاست.

این مقاله به این پرسش می‌پردازد که چگونه می‌توان هستیِ خاصِ انسان که از آن تعبیر به «من اصیل» می‌کنیم را در فرآیند خودآگاهی حاضر یافت؟ فرضیه مقاله این است که می‌توان به ‌گونۀ تطبیقی و بر بنیاد اندیشه‌های هیدگر و تله به خوانش واحدی به‌مثابه پاسخ دست یافت. از‌این‌رو نخست، تعلیق باورهای پیشین مقدمه‌ای برای فهمِ حقیقتِ وجودی است و مهم‌ترین مصداق چنین باوری، تعلیق دوئالیته دکارت است. رهایی از سوبژکتیویته مدخل تحقق نحوه‌ای از آگاهی بی‌واسطه است که در نسبت مداوم با حضور به ‌منزله موضع انکشاف من اصیل قلمداد می‌شود. دوم، آنچه من را در سطح خودآگاهی اصیل نگاه می‌دارد، تثبیت هوشیاری نسبت به حضور است و این شیوه از آشکارگی من که قائم بر حال‌بودگی است، هم امکانی برای فهم واقعی جهان است و هم استعلا یعنی پیشروی به سوی امکانات من در افق آینده را میسور می‌سازد. سوم، سکوت می‌تواند تمرینی برای فهمِ وجودیِ منِ اصیل باشد یا دست‌کم امکان چنین فهمی را فراهم آورد؛ چراکه سکوت پیوند عمیقی با آگاهی دارد و اساساً هر یک دیگری را تقویت می‌کند. البته سکوت همواره در حال محقق‌شدن است و بستری برای تعمیق حالیّت نیز به شمار می‌آید.

این مقاله پیش‌‌فرض‌ها، روش‌شناسی و نتایج حاصل از آزمایش‌های اخیر علوم اعصاب را که به سبک آزمایش‌های لیبت، وجود ارادۀ آزاد را به چالش کشیده‌اند، به شکلی نقادانه ارزیابی می‌کند. ساختار مقاله چنین است: ابتدا نتایج آزمایش‌ها به شکل منطقی صورت‌بندی می‌شوند، سپس با بررسی آنها‌ به این نتیجه خواهیم رسید که این نتایج، ارادۀ آزاد را ضرورتاً رد نمی‌کند. در مقاله نشان داده می‌شود که برخی از آزمایش‌ها به علت محدودیت‌های طراحی و اجرایی، معرف همه اعمال انسان نیست؛ بنابراین تعمیم نتایج، نادرست است. همچنین می‌توان به ایرادهای روش‌شناسانۀ این آزمایش‌ها مانند عدم تعیین دقیق زمان وقوع یک تصمیم و ناکافی‌بودن اندازه‌گیری‌های نوروفیزیولوژیک اشاره کرد. در این بین به نقدهای آلفرد میلی بر تفسیرهای جبرگرایانه نیز اشاره خواهد شد. با توجه به استدلال‌ها و نقدهای ارائه‌شده، مقاله به این نتیجه می‌رسد که آزمایش‌های علوم اعصابِ اخیر نمی‌توانند به شکلی قانع‌کننده منکر ارادۀ آزاد باشند. هدف این نوشتار نیز برجسته‌کردن پیچیدگی‌های موجود در نقاط تلاقی علوم اعصاب و مقولۀ کهن ارادۀ آزاد و کمک به توسعۀ گفتمانی جامع‌تر و متعادل‌تر دربارۀ اختیار در انسان است.

افلاطون از فیلسوفان بزرگی است که در تمامی حوزه‌های مهمّ متافیزیکی، اجتماعی، سیاسی، تربیتی و فرهنگی آرای ارزشمندی دارد که همگی این وجوه فکری در یک راستا ارائه شده است؛ یعنی به ‌طور نسبی از انسجام فلسفی برخوردار است. اهمیت آرای افلاطون در ساحت فلسفه به اندازه‌ای فراگیر است که هیچ دوره‌ای نبوده است که با مسئله‌ای از افلاطون‌گرایی مواجه نبوده باشیم و امروزه هم تفکرات افلاطونی بین فیلسوفان معاصر در ساحت‌های مختلف مطرح است؛ به‌ طوری ‌که رورتی، تفکر افلاطونی را با فلسفه برابر می‌داند. این فیلسوف که اهتمام جدی به مسئلۀ تربیت و امور اجتماعی دارد، آرایی در زمینه خانواده و زنان نیز دارد که بیشترین نقدها به آرای افلاطون در این بخش است و اغلب نظریه لغو مالکیت خصوصی و اشتراک در خانواده را در آرای افلاطون، خطاهای فاحش این فیلسوف در نظر گرفته‌اند؛ حتی مارکسیست‌ها که بر اساس قاعده باید به این جهت‌گیری علاقه‌مند باشند، ضمن تأیید این تفکر، آن را ناکافی و غیرمستحکم می‌دانند؛ به این دلیل که این فیلسوف به زیربنای اقتصاد در تفکر و تحولات اجتماعی باور نداشته است. در این مقاله تلاش شده است ابتدا معلوم شود حوزه و قلمرو این بحث نزد افلاطون چه میزان است؛ یعنی عموم مردم است یا فقط حاکمان؟ دوم اینکه آیا افلاطون در این آرا، نظری جدّی ارائه کرده است یا برای او نیز محل تردید بوده است؟ سوم اینکه برخی از نقدهای فیلسوفان متاخّر و معاصر در‌این‌باره چقدر وجاهت دارد؟

قاعدۀ فلسفی «الواحِد لایصدِر عَنهُ الِا الواحِد» در فلسفۀ اسلامی اهمیت فراوانی دارد و بخشی از تأملات نظری و فلسفی را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که برخی از متکلمان به‌کلی منکر آن شده‌اند و عده‌‌ای دیگر از فیلسوفان مانند ابن‌سینا در اثبات آن براهینی اقامه کرده‌اند. در مقاله حاضر، این پرسش مطرح است که کاربست «قاعده الواحد» را در فلسفۀ سیاسی ابن‌سینا بر اساس چه مؤلفه‌هایی می‌توان استخراج و تبیین کرد؟ مواردی همچون سلسله‌مراتب عالم هستی، تقسیم‌بندی طبقات اجتماعی، سلسله‌مراتبی‌بودن عالم عقول و نقش نبی در رهبری جامعه مؤلفه‌های آن هستند. به واسطه همین مراتب و طبقه‌بندی طولی در «قاعده الواحد» و پذیرش و اثبات آن از سوی ابن‌سینا، به عقیده او نبی نیز به دلیل اتصال به عقل فعال، شایسته هدایت و رهبری جامعه است که در اثبات شایستگی پیامبر برای رهبری مدینه از مسئله وحی بهره می‌گیرد؛ به این معنا که قوه عقلیۀ نبی به واسطه برخورداری از پرتو نورانی عقل فعال به مرتبه عقل قدسی دست می‌یابد و پدیده وحی را تحقق می‌بخشد. درواقع نبی سعادت جهان محسوس را با تشکیل حکومت و سعادت جهان معقول را با دانش مستقیم از طریق وحی ابلاغ می‌کند. چنین اتصالی به عقل فعال در چارچوب «قاعده الواحد»، فلسفۀ سیاسی حکیم بوعلی سینا را در امر عهده‌داری و زعامت جامعه تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ چرا‌که چنین کسی سعادت و تدبیر عالمیان را بهتر از دیگران می‌داند. پژوهش حاضر از روش کیفی به شیوه کتابخانه‌ای و همچنین روش تجزیه و تحلیل داده‌ها با رویکرد تفسیری - تفهمی بهره گرفته است.