جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ساختار و نظام بندی قرآن از مسائلی است که همواره موردبحث و بررسی قرآن‌پژوهان و منتقدان بوده است و راه‌های مختلفی توسط علمای اسلامی برای درک این نظام مندی بیان‌شده است. ازجمله افرادی که به بررسی و ارائه نظریه در مورد این مسئله پرداخته‌اند میشل کویپرس، محقق بلژیکی است. او که نظریه ی خود را از نظریات بلاغت سامی درباره کتب مقدس وام گرفته، زبان قرآن را سامی می داند و می کوشد از دریچه قوانین بلاغت سامی، نظام مندی و پیوستگی آیات قرآن را اثبات کند. در این نوشتار سعی شده است با استفاده از قوانین و متدهای تحلیل بلاغت سامی و روش کویپرس به بررسی ساختار و نظام بسیار متقارن عروس قرآن، سوره الرحمن پرداخته شود. در این تحلیل ابتدا سوره الرحمن به ده قسم مرتبط با یکدیگر تقسیم شده و سپس به بررسی ارتباط میان این ده قسم پرداخته شده است. چینش آیات این سوره از منظر نظریه ی بلاغت سامی به صورت یک مقطع متوازی شش جزئی تحلیل می شود، به این صورت که ابتدا سه جزء با سه موضوع بیان شده اند و سپس سه جزء دوم به ترتیب با ارتباط تقابلی، علت و معلولی و تقابلی با سه جزء اول، بیان گردیده است. کشف این ارتباط میان اجزاء دور از هم علاوه بر اینکه نظام مندی این سوره را بیش از پیش به ما نشان می دهد، به درک بهتر مراد و منظور خداوند و زایش معنایی می انجامد.

از منظر خاورشناسان، تکرار قصه‌های قرآن نشانه‌ای از نبود انسجام و ساختار در سوره‌های قرآن تلقی شده است؛ در حالی‌ که از دیدگاه اندیشمندان مسلمان، این تکرار یکی از وجوه اعجاز بیانی قرآن محسوب می‌شود و در راستای کارکردهایی همچون فصاحت و بلاغت، اهداف هدایتی و تربیتی، تکمیل تصویرها، و نیز اعجاز و تحدّی قابل تبیین است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، ضمن بررسی شبهات مطرح‌شده درباره تکرار قصص قرآنی، به نقد دیدگاه خاورشناسان در این زمینه با تأکید بر هدفمندی سوره‌ها می‌پردازد. برای این منظور، آیاتی که موضوع این چالش هستند شناسایی شده و با تأمل در آراء مفسران و پژوهشگران قرآنی، حکمت تکرار قصه‌ها بررسی شده است. در همین راستا، داستان حضرت ابراهیم ـ که از جمله قصه‌های پرتکرار قرآن است ـ به‌عنوان دامنه‌ بحث انتخاب و تحلیل شده است. با بررسی غرض و سیاق آیات هر سوره و مقایسه آن با اهداف مختلف داستان در دیگر سوره‌ها، می‌توان دریافت که هدف اصلی تکرار قصه‌ها در قرآن، استفاده از آن‌ها متناسب با مقاصد خاص هر سوره است. داستان حضرت ابراهیم در زمان‌های مختلف بر پیامبر اکرم نازل شده و اهداف گوناگونی از جمله دعوت به توحید، هشدار به مشرکان از طریق ذکر سرنوشت اقوام پیشین، تسلای پیامبر، بیان اخبار امت‌های گذشته و استدلال علیه شرک را دنبال کرده است.

در عصر حاضر، پژوهش‌های مستشرقان دربارۀ اسلام و قرآن کریم گسترش چشمگیری یافته است، و بررسی و پاسخ به شبهات مطرح‌شده در این پژوهش‌ها از ضرورت‌های مورد اجماع اندیشمندان مسلمان است. پژوهش حاضر مروری است بر کتاب «جریان‌شناسی قرآن‌پژوهی مستشرقان در ایالات متحدۀ آمریکا» اثر سیدحسین علوی. هدف این مقاله بررسی شکلی و محتوایی کتاب و تبیین نقاط قوت و کاستی‌های آن است. این کتاب، به جریان‌های اصلی قرآن‌پژوهی در آمریکا، متأثر از پارادایم‌های فکری غرب، در سه حوزۀ علوم قرآنی، معارف قرآنی و مباحث تفسیری پرداخته است. ایشان در این کتاب، سه رویکرد اصلی مستشرقان آمریکایی به قرآن، شامل رویکرد توصیفی، شک‌گرایانه و علمی- انتقادی را مورد بررسی قرار داده است. مؤلف پس از تبیین جریان‌ها و رویکردهای اصلی، مبانی اصلی قرآن‌پژوهی مستشرقان، مانند انکار وحیانیت قرآن، عدم اعتقاد به رسالت الهی پیامبر (ص)، قوم‌محور دانستن اسلام و بی‌اعتباری روایت اسلامی از تاریخ اسلام، را مورد بررسی قرار داده است. ایشان در ادامه به روش‌های اصلی مستشرقان، از جمله نقد تاریخی، پدیدارشناسی و تطبیق و مقایسه، با نمونه‌های عینی می‌پردازد. یافته کلیدی کتاب ایشان نشان می‌دهد که مستشرقان با پیش‌فرض‌های مادی‌گرایانه و سکولار، از روش‌هایی استفاده می‌کنند که اهداف این رویکردها را تأمین می‌نمایند. در نتیجه، روش‌های مطالعات قرآنی آن‌ها، که عمدتاً همان روش‌هایی است که در فضایی مادی‌نگر و برای نقد سنت عهدینی توسعه یافته‌اند، در مجامع علمی غرب به عنوان روش‌های معتبر پذیرفته شده‌اند.

این مقاله به نقد و بررسی دیدگاه‌های قرآنی محمدعلی امیرمعزی در کتاب «قرآن مورخان» می‌پردازد. در این اثر، امیرمعزی با به‌کارگیری رویکرد تاریخی-انتقادی به تحلیل قرآن و روند شکل‌گیری آن می‌پردازد و با استفاده از روش‌های مدرن قرآن‌پژوهی، سعی در بازخوانی تاریخ قرآن و بررسی تحولات متن آن دارد. هدف پژوهش تحلیل و نقد نظرات وی در حوزه‌های تاریخمندی قرآن، تحولات متنی و ارتباط قرآن با تاریخ است. این پژوهش با رویکرد تحلیلی-انتقادی اجرا شده است. در گام نخست، نظرات مطرح‌شده در کتاب «قرآن مورخان» به دقت مورد بررسی قرار گرفته و سپس با استناد به منابع معتبر اسلامی و غیراسلامی – از جمله تفاسیر سنتی، آثار قرآن‌پژوهان معاصر و تحقیقات تاریخی – نقد و ارزیابی شده است. علاوه بر این، مقایسه‌ای میان دیدگاه‌های امیرمعزی و سایر قرآن‌پژوهان معاصری مانند نصر حامد ابوزید، پاتریشیا کرون و مونتگومری وات صورت گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که امیرمعزی با تکیه بر روش‌های تاریخی-انتقادی موفق به بازخوانی تاریخ قرآن شده است؛ اما برخی از استدلال‌های وی پیرامون تاریخمندی قرآن و تحولات متنی آن نیازمند بازنگری است و با شواهد تاریخی و تفسیری همخوانی کامل ندارد. اگرچه رویکرد نوآورانه او از جنبه‌های قابل توجهی برخوردار است، در برخی موارد نیز تفاوت‌های چشمگیری با منابع اولیه اسلامی و دیدگاه‌های سنتی به مشاهدات رسد. در نهایت، پژوهش حاضر بر این نکته تأکید دارد که کتاب «قرآن مورخان» اگرچه اثری ارزشمند در حوزه قرآن‌پژوهی مدرن محسوب می‌شود، اما برخی از ادعاهای آن نیازمند نقد و بازنگری می‌باشد. مقاله پیشنهاد می‌کند که برای دستیابی به درک بهتر تاریخ قرآن و تحولات آن، ترکیبی از روش‌های سنتی و مدرن به‌کار گرفته شود و دیدگاه‌های امیرمعزی در کنار سایر پژوهش‌های معاصر به‌صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گیرد..

مطالعات مستشرقان پیرامون قرآن و اسلام از قرن هفتم میلادی آغاز شده و همچنان ادامه دارد. یکی از مهم‌ترین عرصه‌های فعالیت مستشرقان در دورۀ معاصر، تألیف دایرة‌‌المعارف‌هاست. این موضوع در سال‌های اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و منجر به تولید دانشنامه‌های جدید، متنوع و متعدد در این حوزه شده است. به‌طوری‌که برخی از این آثار حتی در میان محققان حوزۀ استشراق نیز ناشناخته و مغفول مانده‌اند و در مقالۀ حاضر، برای نخستین بار ترجمه و مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. نقد و بررسی این دانشنامه‌ها برای شناخت آثار و اندیشۀ مستشرقان و ایجاد بستر لازم جهت نقدهای تفصیلی در آینده ضروری است. بر همین اساس، نوشتۀ حاضر به معرفی، نقد و بررسی پنج دایرةالمعارف جدید مستشرقان می‌پردازد؛ سه دایرةالمعارف تخصصی شامل «منازعه و فتح در جهان اسلام»، «پیامبر خدا؛ محمد در تاریخ، اندیشه و فرهنگ»، و «ادیان جهان»، و همچنین دو دایرةالمعارف عمومی یعنی «دایرةالمعارف آمریکانا» و «دایرةالمعارف بریتانیکا». این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و شیوۀ کتابخانه‌ای تهیه شده و نتایج زیر به دست آمده است: 1. پرداختن به موضوعات جدید، متن ساده، حجم کوتاه مقالات، و پرداختن اجمالی به مذهب شیعه از نقاط مثبت برخی از این دانشنامه‌هاست؛ 2. تأثیرپذیری از اندیشه‌های سیاسی و استکباری و ترویج آن‌ها، ارائۀ دیدگاه‌ها و ادعاهای نادرست پیرامون موضوعات قرآنی و نبوی مانند همسران پیامبر، حضرت خدیجه، امی‌بودن پیامبر، و اقتباس قرآن، از جمله اشکالات این دانشنامه‌هاست؛ 3. اعتماد و اکتفا‌ی بیش از اندازه به منابع اهل سنت در شناخت قرآن و سیرۀ نبوی، و کم‌توجهی به منابع شیعی، مهم‌ترین منشأ این اشکالات است.

یکی از خاستگاه‌های مهم تفاوت دیدگاه‌های بومی و خاورشناسی به حوزه فهم متن و زبان‌شناسی آن مرتبط است. این مقاله بر این سؤال اساسی تمرکز دارد: ضوابط استناد به متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم، چیست تا از تفاوت نتایج پژوهش‌های بومی و خاورشناسی اجتناب شود؟ استناد و استدلال به متن دینی، اگر از یک سو بدون تبیین و از سوی دیگر بدون توجه به آزمون‌های معیار متن انجام گیرد، ممکن است به‌جای افزایش کارآمدی، متون را به گسل‌های لرزان تبدیل کند که دیدگاه‌های متفاوت را منعکس می‌کنند. بررسی استنادهای انجام‌شده به آیات قرآن نشان می‌دهد که تفسیرمحوری در مقابل تفسیرگریزی، زبان التفاتی-استنطاقی در مقابل زبان چسبندگی تاریخی، تفکیک سطح تاریخی-توسعه‌ای، فهم مقاصدی در مقابل فهم تجزیه‌ای و الگوی تعامل بینامتنی در مقابل الگوی تعامل فرامتنی، از مهم‌ترین محورهای روشی هستند که پژوهش‌های بومی و خاورشناسی را در حوزه تفسیر قرآن از یکدیگر متمایز می‌سازند.

جیمز بلمی، از مستشرقان برجسته معاصر، با اتخاذ رویکردی اصلاحی در تحلیل واژگان قرآنی، مدعی است که برخی از واژه‌های این متن مقدس دچار تحریف یا تصحیف شده و نیازمند بازخوانی و اصلاح هستند. او در پژوهش‌های خود، به‌ویژه در مقالاتی که در مجلات زبان‌شناسی سامی منتشر کرده، برخی واژگان قرآن را مورد بازبینی قرار داده و معانی متفاوتی برای آن‌ها پیشنهاد کرده است. از جمله این واژگان، «أَبًّا»، «لَمَّا» و «جِبْتِ» هستند که بلمی با تکیه بر روش زبان‌شناسی تطبیقی و تحلیل تاریخی، آن‌ها را دارای معانی متفاوت از برداشت‌های رایج در تفاسیر اسلامی دانسته است. این پژوهش با رویکرد تحلیلی-انتقادی، استدلال‌های بلمی را از سه منظر اساسی بررسی می‌کند: نخست، میزان انطباق پیشنهادهای او با قواعد زبان‌شناسی تاریخی و شواهد متنی؛ دوم، ارزیابی قرائن درون‌متنی و سیاق آیات قرآن؛ و سوم، مقایسه دیدگاه او با منابع تفسیری و لغوی کهن. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که هرچند رویکرد بلمی در برخی موارد دارای نوآوری‌های قابل توجهی است، اما تحلیل‌های او به دلایلی همچون بی‌توجهی به بستر کلی زبان عربی، نادیده گرفتن تطورات معنایی واژگان در سیر تاریخی خود، و عدم انسجام با سایر شواهد درون‌قرآنی، با کاستی‌های جدی روبه‌رو است. افزون بر این، برخی فرضیات وی مبتنی بر گمانه‌زنی‌های زبان‌شناختی است که فاقد پشتوانه متنی و مستندات تاریخی کافی هستند. نتایج پژوهش بر اهمیت دقت در تحلیل‌های زبان‌شناختی متون مقدس تأکید دارد و نشان می‌دهد که تفسیر واژگان قرآن نمی‌تواند صرفاً بر مبنای فرضیه‌های اصلاحی و بدون درنظر گرفتن چارچوب کلی زبان عربی و ساختار سیاقی آیات صورت گیرد. ازاین‌رو، نقد و بررسی دیدگاه‌های اصلاحی در حوزه زبان‌شناسی قرآنی، مستلزم توجه هم‌زمان به روش‌های زبان‌شناختی، تفسیری و تاریخی است تا از تفسیرهای نادرست و تحمیل معانی غیرمعتبر بر متن قرآن جلوگیری شود.

بررسی تطبیقی موضوعات مختلف میان قرآن و عهدین یکی از مؤثرترین روش‌ها برای پاسخگویی به شبهۀ اقتباس قرآن از عهدین است. از سوی دیگر، مرور اشارات علمی قرآن کریم که در جریان این بررسی‌های تطبیقی آشکار می‌شود، همواره برای محققان علمی در سراسر جهان جذاب بوده و هر انسان آزاداندیش را به تفکر دربارۀ منشأ این معجزات علمی وا‌می‌دارد. در پژوهش حاضر، موضوع موجودات آسمانی در قرآن کریم و عهدین مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته و شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری و محتوایی این دو کتاب در این زمینه بیان شده است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از ویژگی‌هایی که برای فرشتگان در عهدین ذکر شده‌اند، با قرآن مشابهت دارند، اما در برخی موارد نیز تفاوت‌هایی میان این دو وجود دارد. برای نمونه، برابری خداوند با فرشتگان در بسیاری از عبارات تورات دیده می‌شود، درحالی‌که آیات قرآن کریم از این تعابیر شرک‌آلود منزه‌اند. یکی از تفاوت‌های بنیادین میان قرآن و عهدین آن است که، برخلاف عهدین که در آن تنها به فرشتگان به‌عنوان موجودات آسمانی اشاره شده است، برخی آیات قرآن حاوی قرائنی‌اند (دابّة) که خبر از وجود جنبدگانی با ماهیت مادی در آسمان‌ها می‌دهد. همچنین، بر اساس بررسی‌های لغوی و تفسیری و نیز روایات مرتبط با تفسیر آیات، تعابیری مانند «من فی السماوات» و «العالَمین» بر وجود جمعیت‌های عاقل در عوالم دیگر دلالت دارند - جمعیت‌هایی که علم بشر هنوز به مصادیق آن‌ها دست نیافته است.

نسخ خطی قرآن به عنوان قسمتی از میراث فرهنگی و دینی جهان اسلام، جایگاه ویژه‌ای در مطالعات قرآنی دارد. با این حال، به دلیل جنگ‌ها، بلایای طبیعی و بی‌توجهی، بسیاری از این نسخه‌ها در طول تاریخ در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. در این میان، مستشرقان نقش مهمی در کشف، حفظ و مطالعه این نسخ خطی ایفا کرده‌اند؛ گرچه فعالیت‌های آنان همواره با بحث و نقد همراه بوده است. از یک سو، تلاش‌های مستشرقان در احیای نسخ قرآن قابل تقدیر است و از سوی دیگر، رویکردهای آنان به قرآن به عنوان یک متن تاریخی و فرهنگی گاه با دیدگاه‌های اسلامی در تضاد قرار گرفته است. این مقاله با هدف تحلیل انتقادی نقش مستشرقان در احیای نسخ خطی قرآن و بررسی تأثیرات آن بر مطالعات نسخه‌شناسی، به رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مستشرقان با کشف نسخه‌های مهمی مانند نسخه صنعا و اجرای پروژه‌های بزرگ دیجیتال‌سازی، سهم بسزایی در حفظ میراث قرآنی داشته‌اند. آنان با بهره‌گیری از روش‌های علمی پیشرفته نظیر کربن‌سنجی و تصویربرداری چندطیفی، به توسعه روش‌های نوین در نسخه‌شناسی قرآن کمک کرده‌اند. پروژه‌هایی مانند «کورپوس کورانیکوم» و «پروژه قرآن برلین» نمونه‌هایی از این دستاوردها هستند که امکان دسترسی جهانی به نسخ خطی قرآن را فراهم آورده‌اند. با این وجود، فعالیت‌های مستشرقان چالش‌هایی نیز به همراه داشته است. برخی از آنان به مطالعه قرآن از منظر پیشفرض‌های غربی پرداخته‌اند که ممکن است با نگرش‌های اسلامی تضاد ایجاد کند. به عنوان مثال، رویکردهای تاریخی‌گرایی و زبان‌شناختی آنان گاه منجر به ادعاهایی درباره تحریف یا تغییر در قرآن شده و مورد نقد شدید محققان اسلامی قرار گرفته است. علاوه بر این، مسائل اخلاقی در دسترسی به نسخ خطی قرآن؛ مانند جمع‌آوری نسخه‌ها بدون کسب رضایت صاحبان اصلی، از دیگر چالش‌های مهم در این زمینه به شمار می‌آید. این مقاله با تحلیل انتقادی دستاوردها و چالش‌های فعالیت‌های مستشرقی، به ارائه پیشنهاداتی برای تحقیقات آینده می‌پردازد. این پیشنهادات شامل بررسی تطبیقی روش‌شناسی مستشرقان و محققان اسلامی، تحلیل تأثیرات فعالیت‌های آنان بر قرآن‌پژوهی معاصر در جهان اسلام و ارزیابی مسائل اخلاقی مرتبط با دسترسی به نسخ خطی می‌باشد. چنین پژوهش‌هایی می‌تواند به درک بهتر نقش مستشرقان در حوزه قرآن‌پژوهی و تقویت گفت‌وگوی بین‌فرهنگی کمک شایانی نماید.

مفهوم «فرقان» در قرآن کریم، به‌عنوان معیاری برای تمییز حق از باطل، و ارتباط آن با روزه ماه رمضان و روزه یوم کیپور یهودیت، از موضوعات چالش‌برانگیز در مطالعات تطبیقی ادیان است که توجه برخی مستشرقان و علمای اهل سنت را جلب کرده است. این پژوهش با روشی تبینی-تحلیلی، دیدگاه‌های مستشرقانی نظیر نولدکه، وات، کیس، بالدیک و مارگلیوث و برخی مفسران اهل سنت را درباره خاستگاه روزه اسلامی و پیوند آن با مفهوم «فرقان» نقد و ارزیابی کرده است. این دیدگاه‌ها اغلب با استناد به شباهت‌های ظاهری، روزه اسلامی را اقتباسی از آیین‌های یهودی یا مسیحی می‌دانند و «فرقان» را به نجات بنی‌اسرائیل یا پیروزی بدر مرتبط می‌سازند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که این برداشت‌ها از سه کاستی عمده رنج می‌برند: نخست، تحلیل ناقص و گزینشی منابع اسلامی، که منجر به نادیده گرفتن عمق تاریخی و دینی روزه در اسلام شده است؛ دوم، عدم توجه به تفاوت‌های بنیادین در اهداف و آیین‌های روزه‌داری میان ادیان ابراهیمی، به‌ویژه تفاوت تقوامحوری روزه اسلامی با توبه‌محوری یوم کیپور؛ و سوم، تفسیر محدود واژه «فرقان»، که در تفاسیر اسلامی نه‌تنها به نجات یا پیروزی، بلکه به معارف الهی، کتاب آسمانی و احکام شرعی نیز اطلاق می‌شود. این مطالعه با استناد به آیات قرآنی، روایات معتبر و تفاسیر کلاسیک، روزه ماه رمضان را به‌عنوان تکلیفی الهی با ریشه‌های عمیق در سنت‌های توحیدی معرفی می‌کند که با اصلاحات نظام‌مند در صدر اسلام، به عبادتی متمایز و متعالی تبدیل شده است. نتایج این پژوهش بر ضرورت بازنگری رویکردهای مستشرقان و توجه دقیق‌تر به متون و مفاهیم اسلامی برای فهم جایگاه والای روزه و «فرقان» در نظام معرفتی اسلام تأکید دارد.