جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه ذهبیه، از‌جمله جریان‌های صوفیانه مدعی تشیع در ایران، همواره تلاش کرده است جایگاه خود را به‌عنوان نماینده عرفان و معنویت شیعی در میان پیروان تشیع معرفی کند. این طریقت از آغاز شکل‌گیری بر تمایز خویش با سایر فرقه‌های صوفیه و حتی مکتب ابن‌عربی تأکید ورزیده و آموزه‌ها و دیدگاه‌های خود را، به‌ویژه در حوزه توحید و وحدت وجود، متفاوت و در مواردی متعارض با دیگر جریان‌های عرفانی تلقی کرده است. در موضوع توحید، ذهبیان به‌صراحت دیدگاه‌های فلاسفه، متکلمان و دیگر صوفیان را رد کرده و آن‌ها را به شرک یا توحید عددی متهم نموده‌اند. از نگاه آنان، آموزه‌های ابن‌عربی به عینیت خالق و مخلوق می‌انجامد و پیامدهای ناگوار بسیاری را به‌دنبال دارد. بر همین اساس، آنان درصدد ارائه تقریری از وحدت الهی برآمدند که در آن هیچ‌گونه سنخیت، شباهت یا عینیتی میان خالق و مخلوق وجود نداشته باشد و در عین حال، مؤلفه‌های توحید عرفانی همچون فانی شدن در خدا و شهود وحدت سریانی نیز لحاظ شود. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر منابع کتابخانه‌ای، به بازخوانی دیدگاه صوفیان ذهبیه درزمینۀ توحید پرداخته است و تلاش دارد تصویری روشن از آرا و افکار توحیدی مشایخ برجسته این طریقت ارائه دهد و نسبت آن را با نظریه وحدت شخصی وجود بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که صوفیان ذهبیه، به‌دلیل حرکت در چارچوب فکری صوفیان و پذیرش مبانی‌ای همچون فناء فی ‌الله، شهود خدا و انکار موجودیت کثرات، در نهایت نتوانسته‌اند از نظریه وحدت وجود فاصله بگیرند. دیدگاه آن‌ها را می‌توان خوانشی دیگر از همان نظریه وحدت شخصی وجود دانست. تقریری که البته گریزی از تالی فاسدها و لوازم باطل این نظریه نخواهد داشت.

جریان تصوف به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی و اجتماعی، هم در میان شیعیان و هم در اهل‌سنت رشد کرده، و اصول خود را با زمینه‌های مذهبی گوناگونی منطبق ساخته است. با‌این‌حال، تصوف در جهان تشیع و اهل‌سنت با تفاوت‌های فاحش در نگاه و رویکرد مواجه است. در رویکردی همگانی، به همان اندازه که تلاش می‌شود تصوفِ شیعی تحت فشار و محدودیت و انزوا قرار بگیرد، کوشش‌هایی جهت تقویت و گسترش صوفی‌گری در جوامع و ممالک اهل‌سنت صورت می‌گیرد. نظر بر این است که تصوف سنی، به‌دلیل تأکید بر اصولی چون محبت اهل‌بیت:، زیارت، توسل، دعا و شفاعت، می‌تواند به‌عنوان یک بستر مناسب برای تقریب میان مذاهب اسلامی و مقابله با افکار افراطی مانند سلفی‌گری و وهابیت ایفای نقش کند؛ اما این نگرش غالباً از عیب‌ها و آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی تصوف چشم‌پوشی کرده و یا به‌سادگی از کنار آن‌ها می‌گذرد. پژوهش پیشِ‌رو با رویکردی توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر منابع کتابخانه‌ای، به بررسی چندی از مهم‌ترین آسیب‌ها و چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی تصوف سنی پرداخته است و به‌ویژه تأثیرات منفی آن بر مذهب امامیه را کنکاش می‌کند. یافته‌های تحقیق، حاکی از آن است که هرگونه رویکرد مطلق‌گرایانه در پذیرش یا انکار تصوف سنی، رویکردی ناصواب است. صوفی‌گری، مجموعه‌ پیچیده و متنوعی از اندیشه‌ها و رویکردهای گونا‌گون است که ارزیابی آن‌ها در سطح کلی و مطلق، امکان‌پذیر نیست. تردیدی نیست که غالب طریقت‌ها، از رواج اندیشه‌های وهابیت و سلفیه در میان مسلمانان جلوگیری می‌کنند؛ اما خود می‌توانند سرمنشأ آسیب‌ها و آفت‌هایی باشند که باید به آن توجه شود.

مراقبه و تمرکز در سنت تصوف که معمولاً تحت عنوان «فکر» یا «تصور صورت مرشد» یا «رابطه» مطرح می‌شود، یکی از بحث‌برانگیزترین و در عین حال از ارکان اساسی آداب سیروسلوک صوفیانه به شمار می‌رود. این روش که از دیرباز در میان طریقت‌های صوفیه رایج بوده، جایگاهی برجسته در فرایند تربیت معنوی و نیل به کمال نفسانی داشته است. بر همین اساس، مشایخ بسیاری بر ضرورت حاضر ساختن تصویر و حضور معنوی مرشد در ذهن و قلب مریدان خود تأکید کرده‌اند. این توصیه حتی به اعمال عبادی همچون نماز نیز تعمیم یافته است، به‌گونه‌ای که مریدان به نگه ‌داشتن تصویر ذهنی مرشد در تمامی احوال توصیه شده‌اند. نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، تلاش می‌کند تا ضمن تبیین این آموزه و تشریح مبانی، اهداف و کارکردهای آن، زمینه‌های گوناگون تأثیرگذاری آن را ارزیابی کند. همچنین، مقاله به بررسی انتقادها و چالش‌های مطرح‌شده در این زمینه می‌پردازد و تلاش دارد با بازخوانی نقدهای وارده، جایگاه این آموزه را نسبت با تعالیم ثقلین روشن کند. ازجمله محورهای اصلی پژوهش، تحلیل نگرش‌های مختلف درباره ارتباط تصور مرشد با جنبه‌های توحیدی عبادت است که در سنت‌های مختلف اسلامی، موضوعی حساس و بنیادین تلقی می‌شود. هدف این مطالعه، فراهم‌ آوردن درکی دقیق‌تر از جایگاه آموزه «فکر» در تصوف و بازنمایی نقاط قوت و ضعف آن در چارچوب مبانی دینی است. این بررسی نشان می‌دهد در عین حال که تصور مرشد می‌تواند به‌عنوان ابزاری تربیتی در سیروسلوک عرفانی نقش ایفا کند، از منظر آموزه‌های قرآنی و حدیث، نقدهای قابل توجهی بر این آموزه وارد شده است و حتی برخی از صوفیان التزام به این آموزه در عبادات را دارای شبهه شرک دانسته‌اند.

بحث درباره توحید و خداشناسی عرفانی، همواره یکی از پیچیده‌ترین موضوعات در قلمرو اندیشه صوفیه بوده است. اصحاب طریقت بر این باورند که معرفت حقیقی به توحید، تنها از رهگذر مواجهه حضوری و قلبی با ذات الهی حاصل می‌شود و چنین معرفتی نه از جنس دانستن و آموختن، بلکه شهودی و یافتنی است. بااین‌حال، در شیوه و تقریر علمی از این مواجهه، دیدگاه‌های متفاوتی نظیر وحدت وجود، وحدت شهود، حلول، و اتحاد ارائه می‌دهند. هریک از فرقه‌های صوفیه، چه در مذهب تشیع و چه تسنن، در تلاش‌اند تا تفسیری از این مفاهیم ارائه دهند که کمترین تناقضات و بیشترین انسجام را داشته باشد. در میان این فرقه‌ها، صوفیان نعمت ‌اللهیه گنابادی، یکی از پرجمعیت‌ترین طریقت‌های صوفیه در میان شیعیان امامیه شناخته می‌شوند. اقطاب این سلسله، با‌وجود تنوع آرای نظری و اختلاف مبانی در مسئله توحید، سرانجام نظریه وحدت شخصی وجود را به‌عنوان دیدگاه مختار خود پذیرفته و مطرح کرده‌اند. این مقاله با اتخاذ رویکردی توصیفی-تحلیلی، می‌کوشد دیدگاه مشایخ نعمت ‌اللهیه گنابادی را در باب توحید، بررسی و نقد کند. در این راستا، به بررسی و تحلیل پیشینه تاریخی، مبانی نظری، و لوازم فکری این دیدگاه می‌پردازد و میزان پایبندی اقطاب این فرقه به لوازم نظری و عملی آن را ارزیابی می‌کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مشایخ این سلسله، در ارائه تفسیری از وحدت وجود، به یکی از افراطی‌ترین و غلیظ‌ترین برداشت‌ها دست زده‌اند و در عین حال، به برخی از پیامدهای نظری و عملی این دیدگاه متعهد مانده‌اند.

ذهبیه یکی از جریان‌های صوفیه متشیع در ایران به شمار می‌رود. مشایخ این فرقه در مسئله ولایت، با بررسی انتقادی آرای مشایخ عرفان نظری و ارائه برخی نوآوری‌ها، تلاش کرده‌اند آموزه ولایت صوفیه را با اصل امامت در آیات و روایات اهل‌بیت: سازگار نشان دهند و از‌این‌جهت بررسی اندیشه‌های آن‌ها حائز اهمیت است. ذهبیان با احتراز از کاربرد اصطلاحات و واژگان متداول صوفیه نظیر قطب و مرشد، سعی در تفکیک میان آموزه‌های خود و سایر فرق داشته‌اند. باوجود‌این‌، پژوهش‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد که دیدگاه آن‌ها درباره ولایت، علی‌رغم تفاوت‌های ظاهری، همچنان مبتنی‌بر اصول و مبانی رایج نظری مکتب صوفیان است و با دیدگاه سایر مشایخ صوفیه تفاوت ماهوی و اصولی ندارد. این مقاله به این پرسش می‌پردازد که ولایت در نگاه مشایخ ذهبیه به چه معناست، چه ابعاد و مؤلفه‌هایی دارد و اولیا دارای چه صفات و ویژگی‌هایی هستند. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و آثار مکتوب مشایخ ذهبیه، انجام شده است و یافته‌های آن نشان می‌دهد که آموزه ولایت در دیدگاه ذهبیان، براساس همان مبانی وجودشناسی عرفانی، نظریه وحدت وجود و نظام اسما و صفات الهی شکل گرفته است. از منظر آن‌ها، ولی مظهر تام اسم جامع «اللّه» است که تمامی اسما و صفات و شئون الهی را در خود متجلی ساخته و به مقام انسان کامل یا قطبیت دست یافته است. ولی، به‌دلیل وصول به مقام فناء فی الله، مظهر الوهیت است و هرگونه معرفت به خداوند، ازطریق فانی شدن در او میسر می‌گردد.

موضوع مهدویت و امامت حجت بن الحسن عسکریQ یکی از مباحث چالش‌برانگیز در اندیشه صوفیان متشیع به شمار می‌آید. این چالش، ناشی از دشواری در جمع میان باور به مهدویت امام زمانQ و آموزه‌های «قطبیت» و «انسان کامل» است. اقطاب و مشایخ معاصر فرقه ذهبیه که خود را از پیروان تشیع می‌دانند، در آثار خود به وجود و حیات امام زمانQ اذعان کرده‌اند؛ اما در عین حال، بر آموزه قطبیت عرفانی نیز تأکید دارند و تلاش کرده‌اند تا میان این دو مفهوم جمع کنند. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر منابع کتابخانه‌ای، در پی آن است که با نگاهی جامع به اندیشه‌ها و آثار اقطاب ذهبیه، دیدگاه مشایخ این جریان را درباره مهدویت و امامت حجت بن الحسن عسکریQ تبیین کند. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم تأکید اقطاب معاصر ذهبیه بر وجود و حیات حجت بن الحسن عسکریQ، بحث مهدویت و امامت ایشان به‌گونه‌ای متفاوت از نگرش شیعیان مطرح می‌شود. همچنین مبانی فکری ذهبیان، به‌ویژه درزمینه‌های «قطبیت»، «سلسله طریقتی» و «مهدویت نوعیه»، آن‌ها را به‌سمت پذیرش مهدویت نوعیه یا حتی عدم پذیرش امامت امام‌زمانQ سوق می‌دهد تا بدان‌جا که برخی از اقطاب بزرگ این جریان مانند علاء‌الدوله سمنانی ضمن اذعان به تولد آن حضرت، به‌صراحت از رحلت حجت بن الحسنQ در قرن‌های پیشین، سخن گفته‌اند.