جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به بررسی موردی تأثیر پیش‌دانسته‌ها بر تفسیر قرآن کریم و چگونگی شکل‌گیری تفسیرهای مختلف بر اساس پیش‌فرض‌های ذهنی مفسران می‌پردازد. در این تحقیق، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بررسی منابع کتابخانه‌ای، به‌ویژه دیدگاه ابن‌هشام انصاری (م: 739ق) در مورد نوع «ال» در واژه «الْیَوْمَ» در آیۀ اکمال (مائده/3) بررسی می‌شود. مسئله اصلی پژوهش پیش رو بررسی این موضوع است که آیا انتخاب نوع «ال» در «الیوم» توسط ابن‌هشام، تحت تأثیر پیش‌دانسته‌های وی قرار دارد یا نه. در این تحقیق با بررسی منابع تفسیری و نیز مباحث ادبی، و تحلیل نحوی و معنایی این آیه روشن شد که وی در این آیه تحت نأثیر دیدگاه‌های کلامی اهل حدیث، معنای «زائدۀ لازمه» را برای «ال» در لفظ «الیوم» از آیۀ اکمال انتخاب کرده است، انتخابی که به سیاق درونی آیه و انسجام عبارات آن با یکدیگر آسیب می‌زند. همچنین روشن شد که برای استفاده از برداشت‌های تفسیری مفسران، بررسی تأثیرپذیری آنها از پیش‌دانسته‌ها ضروت دارد.

جنگ، رویدادی ناخوشایند است که می‌تواند فشار روانی قابل توجهی ایجاد کند. قرآن کریم راهکارهایی را برای مقابله با این فشار روانی در سه مرحله پیش از جنگ، حین جنگ و پس از آن ارائه داده است که با بررسی آیات مرتبط با جنگ‌ها قابل ‌دستیابی است. مجموع این راهکارها طی پژوهشی گسترده کشف و تبیین شده‌اند، ولی هدف از این پژوهش ارائه راهکارهایی برگرفته از آیات ۱۲۱ تا ۱۲۷ سوره آل‌عمران است که در آستانۀ نبرد احد نازل شده‌اند. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی بوده، ولی از شیوه فهم روان‌شناختی متون دینی نیز بهره گرفته است. یافته‎های پژوهش نشان می‌دهد که عامل اصلی تنش روانی پیش از جنگ، ترس از رویارویی با دشمن است و قرآن کریم شش راهکار برای کاهش آن به کار گرفته است: ۱. باور به آگاهی خدا؛ ۲. توجه به ولایت الهی؛ ۳. توکل بر خدا؛ ۴. یادآوری یاری پیشین؛ ۵. مقایسه با وضعیت بدتر و ۶. وعده یاری پسین. این راهکارها با دو رویکرد پیشگیرانه و ترمیمی، ضمن تقویت خداترسی و کوچک‌انگاری سختی، احساس حمایت‌شدگی و اقتدار را در جان مجاهدان می‌دمند.

نظریۀ سرمایه اجتماعی، به عنوان یک نظریۀ بین‎رشته­ای، با وجود مطالعات روزافزون پیرامون آن، هنوز به تعریفی واحد دست نیافته و مدعی نقش شگرف عناصر خاص اجتماعی، روابط و فرهنگ اجتماعی برای دست­یابی به توسعه یا پیشرفت است. در این نوشتار سعی شده با توجه به معانی و مفاهیم آیات قرآنی و به‌کارگیری روش داده‌بنیاد، دیدگاه قرآن نسبت به مقولۀ سرمایۀ اجتماعی استخراج و الگوسازی شود. برای وصول به این هدف، مفاهیم نزدیک به مؤلفه­های اصلی نظریۀ سنتی سرمایۀ اجتماعی یعنی سه مؤلفۀ اعتماد و هنجارهای اعتمادزا، شبکه ­سازی و مشارکت اجتماعی، مورد بررسی قرار می­گیرند. در نتیجه، مفاهیمی در قرآن همچون اخوت دینی و حفظ شؤونات خانوادگی و بحث توکل و اعتماد به خدای رحمان و هنجارهای اعتمادزا، جست‌وجو شده است و به عنوان ارکان اصلی نظریۀ پیشنهادی سرمایه اجتماعی، این مفاهیم در قالب شبکه­ای از آیاتی که حول مهرورزی و عطوفت انعکاس‌یافته از رحمانیت الهی، در حال سیران است و می­تواند مبیّن ساختارها و مبانی و مبادی و اهداف سرمایۀ اجتماعی قرآنی باشد. روی‌هم‌رفته، این موارد در کنار یکدیگر بازخوانی شده‌اند تا بتوان به یک الگوی احتمالی در مورد سرمایۀ اجتماعی قرآنی رسید.

نیک ­سرشتی و بدسرشتی انسان، به معنای اقتضای سرشت انسان برای رفتار نیک و بد، از مسائل اختلاف‌برانگیز میان اندیشمندان و دارای تأثیر مبنایی در علوم انسانی است. برخی آیات قرآن کریم انسان را ستوده و برخی دیگر وی را نکوهیده است. مفسران، این دوگانگی را با نیک و بدسرشتی انسان مرتبط دانسته، برای حل آن راهکارهایی ارائه داده­اند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، درصدد بررسی مفاد آیات ستایش و نکوهش انسان و کشف ارتباط آنها با نیک و بدسرشتی وی است. به نظر می­رسد آیات ستایشگر انسان، دلالت روشنی بر نیک­سرشتی او دارد، اما در بیشتر آیات نکوهش، سخن نه در مورد سرشت انسان، بلکه دربارۀ رفتار یا صفتی اکتسابی در غالب انسان‌هاست. اندک آیاتی هم که در آن‌ها سخن از سرشت انسان است، یا اساسا در مقام نکوهش نیست، یا نکوهش در آن‌ها نیز نه دربارۀ سرشت انسان، بلکه بر اساس تغلیب و تعمیم، متوجه رفتار یا صفتی اکتسابی در انسان‌ها است. این پژوهش، با روش تفسیر موضوعی، در صدد دست یابی به دیدگاه قرآن در این مسأله است. به نظر می رسد آیات ستایش انسان، دلالت روشنی بر نیک‌سرشتی او دارد. اما در بیشتر آیات نکوهش، سخن نه در مورد سرشت انسان، بلکه دربارۀ رفتار یا صفتی اکتسابی در غالب انسانهاست. اندک آیاتی هم که در آنها سخن از سرشت انسان است، یا اساسا در مقام نکوهش نیستند، یا نکوهش در آنها نیز نه در مورد سرشت انسان، بلکه بر اساس تغلیب و تعمیم، متوجه رفتار یا صفت اکتسابی انسانها است.

آیۀ ۲۴ سورۀ مبارکۀ ابراهیم به دلیل ایجاز و اتقان در برهان و برتری تعبیر، از غرر آیات قرآن کریم است. خداوند بلندمرتبه در این آیه با تمثیل «کلمة طیبه» به «شجرۀ طیبه»، مخاطب را به تأمل عمیق در آیه فراخوانده است. مفسران گرانقدر در تبیین آیه، بیشتر به توضیح شجره طیبه پرداخته و پیرامون معنای «کلمة طیبه» کمتر نظری داده و به ذکر مصادیقی از آن بسنده کرده‌اند. مسئلۀ اصلی این پژوهش، واکاوی حقیقت «کلمة طیبه» در آیۀ ۲۴ سورۀ ابراهیم با استناد به قرائن درون‌متنی و بینامتنی و فرامتنی با روش توصیفی-‌تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای ‌است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد حقیقت «کلمة طیبه» اعتقاد راسخ قلبی همراه با اخلاق نیکو و کردار نیک است. پشتوانۀ این معنا، قرائن درون‌متنی همچون واژه‌پژوهی، نکات نحوی و بلاغی موجود در نصّ آیه و نیز سیاق آیات و ساختار و غرض سوره است؛ همچنان‌که دلالت‌های بینامتنی همچون آیات و روایات مرتبط و قرائن فرامتنی نظیر جوّ و فضای نزول سوره نیز این معنا را تأیید و تقویت می‌کند.

حکمت یکی از مفاهیم کلیدی و محوری در فرهنگ اسلامی است که در لسان قرآن ستوده شده است. نخستین گام برای گسترش و تثبیت این مفهوم ارزشی در سطوح فردی و اجتماعی، ارائه تعریفی کاربردی از معنا و مفهوم حکمت و سازه‏هایی معنایی آن است. با ‎اینکه پژوهش‌هایی دربارۀ مفهوم‌شناسی حکمت در منابع اسلامی انجام شده است اما همچنان نیاز به ارائۀ مدلی کاربردی برای فهم بهتر این مفهوم و پیوند آن با دیگر مفاهیم همسو احساس می‌شود. این پژوهش به منظور پاسخ‎گویی به این نیاز طراحی شده و هدف آن تدوین یک مدل مفهومی برای حکمت بر پایۀ منابع اسلامی است. برای این منظور، نخست سازه‏ها و مؤلفه‌های مفهوم حکمت با بررسی منابع اسلامی استخراج، سپس با تحلیل روابط میان این مؤلفه‌ها، الگوی نهایی حکمت ارائه شد که افزون بر شناسایی مؤلفه‌ها، به روابط بین آن‌ها نیز اشاره دارد. در تدوین الگوی مفهومی حکمت، از روش معناشناسی واژگانی ساخت‌گرا، با تمرکز بر نظریۀ حوزۀ واژگانی و تحلیل مؤلفه‌ای، استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که این الگو بر اساس منابع اسلامی دربردارندۀ سه دستۀ مؤلفۀ اصلی است: مؤلفۀ شناختی، مؤلفۀ عاطفی ـ هیجانی و مؤلفۀ عملکردی، که هر یک دارای زیرمؤلفه‌هایی هستند و در ارتباط متقابل با یکدیگر، یک الگوی فرایندی را تشکیل می‌دهند.