جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این مقاله، «یهودیان بابلی دوره اشکانی» است.[i] زمانی که سلسله ساسانیان جایگزین اشکانیان شد، بیش از پانصد سال از حکومت اشکانیان و حدود سیصدوپنجاه سال از تسلط مستقیم ایشان بر یهودیان بابلی می‌گذشت. بی‌شک تأثیر حکومت اشکانیان بر یهودیان بسیار است، با این حال اطلاعات ما از این دوره به طرز چشمگیری محدود است. با توجه به اینکه منابع تحقیق در این موضوع محدودند، اهمیت بالقوۀ منابع موجود افزایش می‌یابد. بررسی میزان اعتبار منابع بر عهده متخصصان تاریخ است تا آن را به‌دقت ارزیابی کنند. منابع اصلی مطالعاتم در این موضوع و نوع اطلاعاتی را که می‌توان از این منابع محدود به دست آورد، ذکر خواهم کرد[ii] و از منابع هم‌عصر[iii] غیرخاخامی،[iv] منابع هم‌عصر خاخامی و منابع خاخامی ساسانی بهره خواهم برد پی‌نوشت‌ها [i]. برای مطالعاتی که پیش از این درباره یهودیان اشکانی صورت گرفته، نک.: Herman, 2006: 245, n. 1; Widengren, 1966: 139-177;؛ به‌ویژه مقاله مهم پژوهشی: Goodblatt, 2006: 82-90؛ نتایج برخی از مطالعات بیشتر در صفحات آتی ذکر خواهد شد. [ii]. با این حال قصد ندارم در اینجا بررسی جامعی از منابع پیش نَهم. [iii]. مقصود از «معاصر»، هم‌عصری با یهودیان دوران اشکانی ا‌ست (م.). [iv]. از لحاظ علمی و بنا بر متن اصلی مقاله، باید واژه «ربّی» به کار رود، اما چون ایرانیان بیشتر با لفظ «خاخام» مأنوس‌اند کمتر از واژه «ربّی» استفاده کرده‌ام (م.).

ملفوظات یا «مجموعه‌‌ای از گفته‌های اولیاء»، گونه‌ای از ادبیِات تصوّف است که هم دربردارندۀ اقوال بزرگان صوفیه و هم گزارشی دقیق از مجالس آنهاست؛ همچنین نوع ادبی خاصی است که در هند پدید آمد. سرچشمۀ ملفوظات، مدیون نبوغ صوفیان چشتی است. فوائد الفؤاد امیرحسن علاء سجزی، شاعر و ادیب قرن چهاردهم، دربردارندۀ گفتارهای شفاهی شیخ نظام‌الدّین اولیاء، اوّلین مجموعۀ ملفوظات است. بعد از آن می‌توان از خیر المجالس اثر حمید قلندر نام برد که شامل اقوال شیخ نصیرالدّین چراغ دهلی است. این پژوهش کوشیده ‌است با بررسی این دو مجموعه، ماهیت و گسترۀ مخاطبان این دو پیر بزرگ چشتی را مشخّص کند. در ادامه نیز از رهگذر بررسی انواع پیروان چشتیان نخستین از زمان شیخ معین‌الدّین چشتی - موسّس سلسلۀ چشتیه - سطح مباحث مطرح‌شده در مجالس صوفیان و انواع مریدان و طبقات اجتماعی مخاطبان چشتی را نشان دهد.

نویسندگان مقاله حاضر با استناد بر جدیدترین شواهد تجربی درباره وضعیت کنونی سنّت تصوف اسلامی در شمال شرق قفقاز، مهم‌ترین مکاتب و گرایش‌های تصوف، جریان‌های تعامل و واگرایی طریقت‌های تصوف (از جمله با توجه به عامل فوق‌العاده بااهمیتِ قومیّت در این منطقه)، خاستگاه‌ها، ارزش‌ها و نفوذ معنوی مشترک طریقت‌ها و همچنین رابطه پیچیده و مبهم آنها با اسلام سیاسی را نشان می‌دهند. در این مقاله تأکید می‌شود نباید تصوف را مقابل اسلام سیاسی دانست؛ زیرا تصوف در شرایط اجتماعی و سیاسی مشخص، می‌تواند نقش مشابهی ایفا کند. این پژوهش با استفاده از روش تجزیه تحلیل سیستمی ـ ارتباطی انجام شده که متمایز از ارتباطات سیاسی، قومی، مذهبی و ... است. مؤلفان مقاله‌، اَشکال محلی تصوف در جوامع چندفرهنگی، برتری آنها در عرف دینی منطقه، محتوای حقیقی، روش‌ها و اشکال مختلف ارتباطات قومی ـ دینی، مسائل مربوط به تعاملات سنت‌های مختلف تصوف با جریان‌های اسلامی دیگر از جمله بنیادگرایی اسلامی را مورد توجه قرار داده‌اند. بر اساس مطالعات انجام‌شده می‌توان نتیجه گرفت جریان‌های تحولات اجتماعی در شمال شرق قفقاز که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی آغاز شده‌اند، احتمالاً وارد مرحله نهایی شده است.

در میان جمعیت مسلمان ایران، شیعیان دوازده‌امامی اکثریت را دارند و اهل‌سنت در اقلیت هستند. رشد طبیعی جمعیت ایران پس از یک دوره صعودی در دهه 60 شمسی، شیبی نزولی را دهه‌های 80 و 90 شمسی طی کرد. اما روند کاهشی رشد جمعیت کشور در تمام نقاط ایران یکسان نبود و بعضی از استان‌های سنی‌نشین همچون سیستان و بلوچستان در مقاطعی الگوی متفاوتی با رشد جمعیت کشور داشته‌اند. این موضوع احتمال تغییر نسبت جمعیتی شیعه و سنی را در ایران ایجاد می‌کند. بر این اساس، این مقاله به پرسش اصلی می‌پردازد که رشد جمعیت اهل‌سنت در مناطق مختلف ایران چگونه است؟ این مقاله با روش پژوهش کتابخانه‌ای و استفاده از داده‌های آماری، رشد جمعیت استان‌های اصلی سنی‌‌نشین کشور را بررسی می‌کند؛ همچنین رشد جمعیت استان سیستان و بلوچستان در جایگاه تنها استان متفاوت از الگوی کشوری تحلیل می‌نماید. نتایج نشان می‌دهد تنها در استان سیستان و بلوچستان به دلیل شرایط فرهنگی، توسعه‌یافتگی و قومیتی و مذهبی متفاوتی از کل کشور دارد، متغیرهای رشد جمعیتی آن با کل کشور متفاوت است. همچنین آمار جمعیتی اهل‌سنت و رشد جمعیت آنان در مجموع کشور به گونه‌ای است که تغییری در نسبت جمعیتی آنان در آینده نزدیک به وجود نمی‌آورد.

مفاهیم و آموزه‌های دینی و قرآنی در ارتباط با دوران جاهلی یکی از نقاط برجستۀ دین اسلام و مذاهب آن به ‌لحاظ تمایز با دیگر آموزه‌های دینی و مذهبی است؛ بنابراین پرداختن به علل، دلایل، راهکارها و پیامدهای جاهلیت یکی از دغدغه‌های اساسی عالمان و اسلام‌شناسان از صدر اسلام تا به امروز بوده است. برخی از عالمان و فقیهان درصدد طرح موضوع جاهلیت و پرداختن به آن برآمده‌اند که از جمله می‌توان به دو اثر کافی نگاشته کلینی از تشیع و صحیح مسلم اثر مشهور قشیری نیشابوری از اهل‌سنت اشاره کرد. بر مبنای رویکرد تطبیقی پژوهش حاضر، این پرسش مطرح است که وجه تمایز و تشابه رویکردهای مرتبط با جاهلیت در کافی و صحیح مسلم چه مواردی را دربر می‌گیرد؟ فرضیه این است که جاهلیت در آرای کلینی و قشیری نیشابوری، نتیجۀ روی‌گردانی از احکام و دستورات دینی و نادیده‌گرفتن نقش عالمان و رهبران دینی است؛ اما تفاوت دو دیدگاه آن است که جاهلیت در آرای کلینی در تقابل با علم [دین] و عقلانیت و در آرای قشیری نیشابوری در تقابل با دین معنا می‌دهد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد آرای فقیهان شیعی به دلیل درنظرگرفتن شرایط متحول جامعه، جاهلیت را در مصادیق آن جستجو می‌کند؛ اما در آرای اهل‌سنت و از جمله در صحیح مسلم، شرک و بدعت به‌مثابه جاهلیت دانسته شده است. عوامل متعددی از جمله خودبزرگ‌بینی، نبود علم (الهی) و احساس مستقل‌بودن از اراده خداوندی یا ایجاد شبهه و شک در مسلمات دینی به معنای جاهلیت است که هم در کافی و هم در صحیح مسلم نیازمند شناخت دقیق دین و شریعت و استمداد از عالمان و اسلام‌شناسان برای مقابله با آن هستیم. روش مقاله حاضر، توصیفی و استناد به دو اثر پیش‌گفته و به شیوه تطبیقی انجام شده است.

نظر مشهور عالمان در نوع وجوب امر به معروف و نهی از منکر، مشروط است؛ همچون وجوب حج که با حاصل‌شدن شرایط، آن تکلیف هم واجب می‌شود. این مقاله با درنظرگرفتن وجوب مطلق برای امر به معروف و نهی از منکر، بازبینی دوباره‌ای به شرایط این فریضه و چگونگی اثرات آن دارد. روش این پژوهش، کتابخانه‌ای است و پرسش اصلی این است که آیا چگونگی نوع وجوب امر به معروف و نهی از منکر، ثمرۀ عملی دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نوع نگاه به چگونگی وجوب در امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند دارای ثمرۀ عملی باشد؛ بدین ترتیب که اگر وجوب آن را مطلق بدانیم، مسئولیت‌پذیری فرد برای انجام این فریضه بیشتر می‌شود و در اقامۀ این فریضۀ مهم مؤثر است؛ چراکه در صورت نبود شرایط، باز هم امر به معروف و نهی از منکر واجب خواهد بود و مکلف باید در پی فراهم‌کردن مقدمات آن باشد، همچون وجوب نماز که حتی اگر مقدماتی چون وضو برایش فراهم نشود، همچنان نماز بر او واجب است.

این مقاله، به بررسی شبکه صرافان شیعی‌مذهب جامعه کوفه در قرن‌های دوم و سوم هجری (هشتم و نهم میلادی) می‌پردازد. نویسنده چنین استدلال می‌کند که برخی از این صرافان، غیر از مبادله پول‌های رایج آن زمان، در جایگاه کارگزاران مالی ائمه عمل می‌کردند؛ وجوهات و کمک‌های مالی را از پیروان ایشان دریافت می‌کردند و با مبالغ گرد‌آوری‌شده، امور داخلی جامعه شیعی کوفه را سامان می‌بخشیدند. این مقاله، با نگاهی به تاریخ جامعه شیعی و به طور گسترده‌تر تمام منطقه، در پی تشریح اهمیت گروه صرافان در میان شیعیان کوفه به‌ویژه در دوره حیات امام جعفر صادق (ع) و بعد از ایشان است؛ چراکه در دوره‌های قبل، این موضوع تقریباً اهمیتی ناچیز داشته است. این نوشتار، مطالعه کمّی شرح‌حال‌نگاری‌ها را با شواهدی که در گزارش‌های دقیق یافت می‌شود، ترکیب می‌کند.