جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از فیلسوفان دین کارآمدی دعا در جهان ممکنی را که آفریده خداوند عالم، قادر و خیرخواه محض است مورد تردید قرار داده‌اند. استامپ امکان تبیین دعای مؤثر را به رغم صفت خیرخواهی محض خداوند، ضرورت هدایت جهان به سوی بهترین وضعیت ممکن، و حفظ موقعیت کنونی جهان بر اساس خیر محض بودن خداوند مورد تردید قرار داده است. در مقابل هافمن با ارائه تبیینی از امکان مؤثر بودن دعا و شرایط آن و نیز نقد استدلال‌های مخالف علیه دعای مؤثر به دفاع از آن پرداخته است. بررسی تطبیقی-تحلیلی مبانی و مقدمات هر یک از این دو دیدگاه بدین نکته رهنمون می‌شود که در تبیین مؤثر بودن دعا پیش‌فرض‌هایی مانند معیار مؤثر بودن دعا، کیفیت آفرینش جهان هستی با در نظر گرفتن همه صفات الهی و نه تنها صفاتی خاص، و امکان عرضه دعا در بهترین جهان ممکن نقش مهمی دارند. همچنین نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که استدلال استامپ در به چالش کشیدن دعای مؤثر چندان قوی نیست، چنان که هافمن نیز روش مناسبی برای دفاع از دعای مؤثر ارائه نکرده است.

ابن‌باجه در فقرات متعددی از مجموعه رسائل فلسفی دربارۀ «فیض» بحث کرده است. چیستی خوانش ابن‌باجه از نظریۀ فیض مسئلۀ این نوشتار است. آیا نزد او نظریۀ فیض کارکرد وجودی و وجودبخشی دارد؟ فرضیۀ این است که ابن‌باجه نظریۀ فیض را بر اساس نظریۀ فیض کتاب ایضاح فی الخیرالمحض مطرح کرده است، که به طرحی نو و متفاوت از نظریۀ عقول دهگانه دست یافته و در آن افاضۀ صور به موجودات و نیز پیدایش موجوداتِ در کون‌وفساد تبیین می‌شود. در این نوشتار، با روش توصیفی-تحلیلی به این یافته‌ها دست یافتیم که فیض در فلسفۀ ابن‌باجه با عناوین مختلف، از قبیل «فطرت فائقه»، «موهبت» و «رؤیا»، «وحی و الهام» و «قضاوقدر» و به دو معنای «موهبت و اشراق الهی» و معنای «وجودی» تبیین می‌شود. فیض افاضۀ صور به همۀ موجودات و عقل انسانی و نیز افاضۀ علم، خیرات و کمالات از خدا به عقول انسانی و همۀ موجودات است. به این نتیجه دست یافتیم که ابن‌باجه در نظریۀ فیض، علاوه بر کارکرد معرفتی در معنای موهبت و اشراق، به کارکرد وجودی فیض نیز قائل است و طرحی متفاوت از نظریۀ عقول دهگانه مطرح کرده که در آن گزارشی از همکاری عقل فعال و اجرام فلکی در پیدایش عالم کون‌وفساد ارائه می‌دهد.

در این مقاله ابتدا به مفهومی از عدالت که در برخی آثار افلاطون مطرح شده اشاره می‌کنیم و سپس سعی خواهیم کرد در باب این مفهوم از چشم‌انداز فلسفۀ زبان تأملاتی را مطرح کنیم. تأملات مذکور عمدتاً از چشم‌انداز فلسفۀ زبان ویتگنشتاین متأخر و به ویژه ایده‌های شباهت خانوادگی و بازی‌های زبانیِ وی مطرح خواهد شد. به تبع ارزیابی مفهوم مذکور از چشم‌انداز ایدۀ شباهت خانوادگی، از منظر نظریۀ ارسطویی-آکویناسی تشابه -که به نظر برخی مفسران با ایدۀ شباهت خانوادگی ویتگنشتاین قرابت دارد- نیز این مفهوم را ارزیابی خواهیم کرد و بین این دو ارزیابی مقایسه‌ای ارائه خواهیم کرد. استدلال خواهیم کرد که ارزیابی ویتگنشتاینی از مفهوم مذکور، به خلاف ارزیابی از منظر نظریۀ ارسطویی-آکویناسیِ تشابه، به ارائۀ نظریۀ متافیزیکی بدیل برای عدالت منجر نخواهد شد، بلکه ایده‌های شباهت خانوادگی و بازی‌های زبانی ما را به رویکردی کل‌گرایانه در فهم عدالت سوق خواهد داد.

برنامۀ پیشگامانۀ الهیات طبیعی صورت‌بندی استدلال‌های خداباورانه با تکیه بر تحقیقات تجربی بوده است. برخی الهی‌دانان طبیعی به استدلال یا برهان انباشتی توجه داشته‌اند. طبق برهان انباشتی، دلایلی که بر اساس برخی معیارها به نحو جداگانه ضعیف ارزیابی می‌شوند، ممکن است ترکیب شوند تا استدلال‌هایی را تولید کنند که قوی‌تر باشند. از این استدلال دو صورت‌بندی قیاسی و غیرقیاسی ارائه می‌شود. هر دو صورت‌بندی در سه سطح مورد ارزیابی قرار می‌گیرند: 1) مزیت‌ها: تردید در خداناباوری و ندانم‌باوری و تثبیت باورهای خداباورانه. 2) اشکالات قابل رفع: پیچیدگی فرآیند برهان انباشتی و دشواری آن برای عموم مردم، بی‌توجهی به فرضیه‌های رقیب و عدم تضمین قبول نتیجه به دلیل احتمال بالای 50 درصد مقدمات. 3) انتقادات: درآمیختگی بین احتمال درستی باور و میزان معقولیت باور و تعیین‌ناپذیری مقادیر و ارزش‌های ضروب احتمالاتیِ استدلال انباشتی. این پژوهش با تبیین کاربست الگوی انباشتی در سنت اسلامی ادامه می‌یابد تا نشان دهد چگونه اندیشمندان مسلمان الگوی انباشتی را در اثبات وجود خدا و روش‌شناسی اعتقادات همچون تراکم ظنون، اثبات صدق نبوت و اقناع‌پذیری به کار می‌گیرند. استدلال انباشتی به رغم برخی نقاط ضعف، آنجا که در تقویت باورهای بنیادین نظری (اعتقادات) و نیز شعائر و مناسک (عبادات و اخلاقیات) در دین اثربخشی دارد، عقلانی و قابل دفاع است.

پروتاگوراس را اغلب نسبی‌گرا به شمار آورده‌اند، چون او معتقد بود که «انسان معیار همه چیز است، معیار چیزهایی که هستند اینکه هستند و معیار چیزهایی که نیستند اینکه نیستند». در این مقاله نشان داده‌ایم که تمرکز بسیار بر این قول موجب شده است که دیگر اقوالِ هم‌وزنِ پروتاگوراس در بابِ معرفت در تفسیر اندیشۀ وی مورد توجه قرار نگیرد. به منظورِ تقویت این ادعا، نخست به بررسی تفاسیری پرداخته‌ایم که منکر نسبی‌گرا بودنِ پروتاگوراس‌اند. سپس کوشیده‌ایم با استفاده از دیگر اقوال منتسب به پروتاگوراس نشان دهیم که تفسیر نسبی‌گرایانۀ پروتاگوراس، که صرفاً مبتنی بر قولِ معروف وی است، تصویری ناقص و حتی معیوب از نگاه وی در بابِ معرفت ارائه می‌کند. زیرا آن قولِ معروف را می‌توان در پرتو دیگر اقوالِ هم‌وزنِ پروتاگوراس در بابِ معرفت شکاکانه تفسیر کرد، اما آن دیگر اقوالِ هم‌وزن را نمی‌توان نسبی‌گرایانه تعبیر کرد. در این چهارچوبِ تازه، آنچه در غیاب دیگر آرای پروتاگوراس در بابِ معرفت، نخستین صورت‌بندیِ نسبی‌گرایی تلقی شده پیش‌نمون و صورت‌بندیِ کلیِ الگوهای دهگانۀ استدلال شکاکانۀ آینسیدموس قلمداد می‌شود.

استدلال مک‌تاگرت مشهورترین استدلالی است که در فلسفه معاصر به سود غیرواقعی بودن زمان مطرح شده است. وی دو مدل برای تبیین زمان مطرح می‌کند: سری آ و سری ب. سری آ مدلی است که زمان را بر اساس سه مفهوم گذشته، حال و آینده تبیین می‌کند. سری ب مدلی است که زمان را بر اساس الگویی دوگانه از مفهوم «قبل‌تر» و «بعدتر» تبیین می‌کند. مک‌تاگرت سری ب را در تبیین تغییر که شرط تحقق زمان است ناتوان می‌داند، و سری آ را واجد تناقضی درونی قلمداد می‌کند، بنابراین با رد امکان واقعی بودن هر دو مدل، غیرواقعی بودن زمان را نتیجه می‌گیرد. در این نوشتار، به واکاوی و نقد دیدگاه مک‌تاگرت می‌پردازیم و با الهام از روش تحلیل زبانی ویتگنشتاین متأخر نشان می‌دهیم که اولاً برخی از امور را نمی‌توان با یک مدل نظری تبیین کرد، و بنابراین زمان بر اساس تأملات نظری و شهودهای زبانی واقعیتی است که در چند قلمرو هستی‌شناختی تحقق دارد. ثانیاً سری «ب» تبیین‌گر تغییر است. همچنین سری آ متناقض‌نما نیست. در این دیدگاه، وجه عینی زمان را سری ب تبیین می‌کند و وجه ذهنی آن را سری آ. بنابراین زمان واقعیتی است که در سطوح مختلف هستی تحققی خاص دارد و نمی‌توان تنها با یک مدل مانند سری آ یا سری ب آن را تبیین کرد.

در دهه‌های اخیر، ادبیات گسترده‌ای در خصوص هستی‌شناسی اشیای داستانی شکل گرفته است. این هستی‌شناسی‌ها ذیل رویکردهای رئالیستی تا ضدرئالیستی مختلفی قابل رده‌بندی هستند. فیلسوفان درگیر این ادبیات، به رغم اختلافات بنیادین، در این امر توافق دارند که آنچه درباره متافیزیک و هستی‌شناسی هویات داستانی می‌گویند قابل بسط به هویات اساطیری نیز است. اما اگر مشخصات هویات اساطیری را، بر مبنای اسطوره‌شناسی‌های سده اخیر، مد نظر قرار دهیم، دیده می‌شود که این هویات در جهان واقعی کارکرد دارند، جنبه‌ای ناخودآگاه و جمعی دارند، و نهایتاً در تحقق‌بخش‌های متفاوت می‌توانند تحقق بیابند. این مشخصات الزاماتی را برای یک هستی‌شناسی قابل بسط به هویات اساطیری ایجاد می‌کند. اعمال این الزامات بر هستی‌شناسی‌های اشیای داستانی روشن می‌کند که این هستی‌شناسی‌ها را نمی‌توان به نحو مناسبی به هویات اساطیری بسط داد. بنابراین هستی‌شناسی‌های اشیای اساطیری، مجزا از هستی‌شناسی‌های داستانی، باید ادبیات بحث خود را مبتنی بر تتبعات اسطوره‌شناسانه و متکی بر ابزارهای تحلیلی خلق کنند.