جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحولات شگفتی‌آور و شگرف در حوزه هوش مصنوعی و ظهور ‌‌‌‌ماشین‌های هوشمند و سیستم‌‌ها و ربات‌های فراهوشمند، مرز و معیارهای انسان و ماشین را به چالش کشیده و به پرسش‌های فلسفی و اخلاقی جدیدی درباره امکان عاملیت اخلاقی ‌‌‌‌ماشین‌های مصنوعی و انتساب مسئولیت اخلاقی به آنها دامن زده است. در این مقاله، پس از تبیین معنا و مؤلفه‌‌‌های عاملیت اخلاقی (خودآگاهی، خودمختاری، اراده آزاد، نیت‌مندی و مسئولیت‌پذیری)، به بررسی اهم دیدگاه‌ها درباره امکان عاملیت اخلاقی ‌‌‌‌ماشین‌های پرداخته شده و اهم مبانی و مدعیات دو رویکرد اصلی در این زمینه بیان و بررسی شده است. برخی از صاحب‌نظران، ضمن نفی و انکار عاملیت اخلاقی ‌‌‌‌ماشین‌ها، بر این باورند تنها انسان شروط و شرایط لازم برای عامل اخلاقی بودن را دارد و البته، برخی دیگر، ضمن بازنگری در معنای رسمی و سنتی عاملیت اخلاقی، به گونه و تقریری خاص از عاملیت اخلاقی محدود، تشکیکی و طیفی را پذیرفته و امکان اطلاق عامل اخلاقی به ‌‌‌‌ماشین‌های فراهوشمند، بر این مبنا و معنا را موجه و مقبول دانسته و امکان اطلاق عامل اخلاقی را به ‌‌‌‌ماشین‌ها و حتی حیوانات تعمیم و تسری می‌دهند. با استناد به محدودیت‌های کنونی ‌‌‌‌ماشین‌های فراهوشمند و بی بهره بودن آنها از خودآگاهی و فقدان نیت‌مندی، شرایط لازم برای عاملیت اخلاقی کامل را نداشته و تنها به شکل مَجاز و مسامحی می‌توان امکان عاملیت اخلاقی محدود و ابزارگرایانه را برای رُبات‌ها و ماشینهای فرا/هوشمند در حوزه‌های خاص را پذیرفت.

آیا طراحی خوب فناوری برای ارزیابی اخلاقی آن کفایت می‌کند؟ در این مقاله، در چارچوب نظریۀ اخلاق فضیلت و با چشم‌انداز نظریِ مطالعات علم و فناوری، به این سؤال پاسخ منفی خواهیم داد. این بحث را طرح خواهیم کرد که تمرکز روی طراحی اخلاقی فناوری، این که مثلاً فناوری تبعیضی را علیه گروهی روا ندارد، حق هیچ گروهی را نقض نکند و پیامدهای پیش‌بینی‌پذیر نامطلوبی نداشته باشند، کافی نیست، بلکه باید به این مسئله نیز پرداخت که آیا این فناوری به شکوفایی کاربر کمک می‌کند یا برعکس، منجر به نهادینه شدن عاداتی می‌شود که کاربر را از شکوفندگی دور می‌کند. یک فناوری اخلاقاً خوب طراحی‌شده ممکن است به تدریج عادات مخربی را تقویت و ویژگی‌های والایی را تضعیف کند و در نتیجه دست‌کم از زاویه دید اخلاق فضیلت، مسیر شکوفندگی فرد را با مشکل مواجه سازد. توجه به این مسئله ما را به نگاه متفاوتی در ارزیابی اخلاقی ارتباط فناوری-کاربر می‌رساند. به عنوان یک مورد مطالعاتی، روی برخی از ویژگی‌های شبکه اجتماعی اینستاگرام متمرکز خواهیم شد. می‌کوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که برخی از ویژگی‌های اینستاگرام چه نسبتی با شکوفندگی کاربر پیدا می‌کنند.

یکی از پیشرفت‌های مهم در زیست‌شناسی مولکولی در چند دهۀ اخیر امکان اصلاح ژنتیکیِ اندام‌واره‌ها با فناوری‌های مختلفِ مهندسی ژنتیک بوده است. به طور خاص، محصولات اصلاح‌شدۀ ژنتیکیِ (GM) متعددی با افزودن ژن‌ها یا ویرایش ژنومِ محصولات موجود، و با هدف افزایش بهره‌وری در کشت یا افزایش ارزش غذایی آن‌ها، توسط مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های زیست‌فناوری عرضه شده‌اند. اما این محصولات با واکنش‌های گستردۀ مخالفانی مواجه شده‌اند که خطرات احتمالیِ آن‌ها را برای سلامت انسان و یا محیط‌زیست جدی می‌دانند. بسیاری از مخالفان محصولات GM به اصل احتیاطی متوسل می‌شوند که بر اساس نسخۀ رایجی از آن، در شرایط امکان مخاطرات جدی، حتی با وجود عدم‌قطعیت علمی، نباید اقدامات احتیاطی را به تعویق انداخت. یکی از نقدهای مهم بر اصل احتیاطی مشکل دوراهی است: هر نسخه‌ای از این اصل یا چنان ضعیف است که بی‌اثر است و مورد پذیرش طرفدارانش نیست، یا تجویزهای سیاستیِ متعارضی از آن نتیجه می‌شود. حالت اخیر به پارادوکس احتیاطی مشهور است. در این مقاله، پس از بررسی اصل احتیاطی، مشکل دوراهی، و پارادوکس احتیاطی، ملاحظات مربوط به اِعمال این اصل بر محصولات GM بررسی شده، و راه‌حلی برای مشکل دوراهی پیشنهاد می‌شود که به ویژه در مورد محصولات GM موفق به نظر می‌رسد.

مقالۀ حاضر در جستجوی ارایۀ یک روش‌شناسی مناسب برای بررسی ابعاد اجتماعی و اخلاقی تکنولوژی است. این مقاله استدلال می‌کند، از آنجا که تکنولوژی‌ها درون سیستم‌های اجتماعی-تکنیکی عمل می‌کنند، بنابراین تحت تأثیر مصنوعات، عاملانِ انسانی، ارزش‌ها، هنجارها، رویه‌ها و نهادها قرار دارند. به این اعتبار، توضیح ابعاد اجتماعی و اخلاقی تکنولوژی نیازمند یک روش‌شناسی است که بتواند تعامل بین مصنوعات، نهادها و عامل‌های انسانی را نیز شامل شود. این توضیح ناگزیر باید مؤلفۀ حیث التفاتیِ هستی‌شناسی تکنولوژی را در نظر بگیرد. بر این اساس، مقالۀ حاضر، فردگرایی نهادی را که بر اهمیت عاملیت فردی در چارچوب‌های نهادی تأکید می‌ورزد، به عنوان رویکردی مناسب پیشنهاد می‌کند. علاوه بر این، در این تحقیق، پیامدهای فلسفیِ پذیرش این روش‌شناسی، از جمله تأثیر آن بر مسئولیت اخلاقی، بررسی می‌شود. این مقاله نتیجه می‌گیرد که هرچند همچنان مسئولیت اخلاقی بر دوش افراد است، رویکردی متعادل به اخلاق تکنولوژی نباید از تأثیر نهادها بر کنش افراد غفلت کند، و آموزش اخلاقی را باید هم در سطح افراد و هم در سطح نهادهای درگیر در تکنولوژی ترویج کند.

بحث از ماهیت مصنوعات تکنیکی از مهم‌ترین مسائل در فلسفه تحلیلی فناوری است. یک دیدگاه رایج در این خصوص این است که «ماهیت» مصنوعات همان «کارکرد» آن‌هاست و اگر دو مصنوع، دارای کارکرد یکسان باشند ذیل یک «نوع کارکردی» قرار می‌گیرند. اما این که کارکرد تکنیکی چیست و چگونه متعیّن می‌شود سؤالی مناقشه‌آمیز است. در پاسخ به این سؤال، نظریه‌های مختلفی مطرح‌اند که می‌توان آن‌ها را در دو دسته جای داد: (1) نظریه‌هایی که کارکرد را به ساختار و ویژگی‌های فیزیکی مصنوع «تقلیل» می‌دهند؛ (2) نظریه‌هایی که کارکرد را وابسته به «وجوه التفاتی» طراح/کاربر می‌دانند. تعبیر ساختاری از کارکرد تکنیکی (دسته اول) به نفع تز خنثی بودن فناوری است، در حالی که بر اساس تعبیر التفاتی (دسته دوم) از کارکرد، کارکرد تکنیکی مصنوعات تکنیکی به تبع ارزش‌باری مقاصد انسانی می‌تواند ارزش‌بار باشد و این نتیجه علیه تز خنثی بودن فناوری است. مسئله اصلی مقاله حاضر این است که چه نسبتی میان فلسفه نوصدرایی (با تمرکز بر آرای علامه طباطبایی و شهید مطهری) و تز خنثایی فناوری برقرار است؟ برای پاسخ‌گویی به این مسئله، ابتدا مسئله تمایز طبیعی-مصنوعی بررسی می‌شود و پس از تبیین اهمیت تلقی مصنوعات به مثابه «انواع کارکردی»، از این ادعا دفاع می‌شود که کارکرد مصنوعات تکنیکی جزو اعتباریات است، گرچه تحقق/عدم تحقق کارکرد وابسته به ساختار مادی و ویژگی‌های فیزیکی (حقیقت خارج از ذهن) است. بنابراین نظریه اعتباریات، جزو نظریه‌های دستۀ اخیر در خصوص کارکرد تکنیکی (تعبیر التفاتی) قرار می‌گیرد و می‌تواند رویکردی در مقابل تز خنثایی فناوری در نظر گرفته شود.

در این مقاله، بر اساس هستی‌شناسی مطرح در فلسفه علم روی بسکار، تعریفی برای فناوری ارائه شده است. درک چیستی فناوری پیش‌نیازی جدی برای پاسخگویی به پرسش‌های کلیدی در حوزه فلسفه فناوری است، پرسش‌هایی در حوزۀ تعامل فناوری و جامعه، اخلاق و فناوری، فناوری و دانش، آزادی و دموکراسی و فناوری، و بسیاری مباحث دیگر. مقاله با بهره‌گیری از هستی‌شناسی بسکاری و تحلیل ساختارهای طبیعی، مصنوعی و اجتماعی، فناوری را به عنوان برهم‌کنش انسان با ساختاری ترکیبی تعریف می‌کند که هدف آن دستیابی به کارکردهایی مشخص است. بر اساس این تعریف، فناوری نه امری خنثی، بلکه ارزش‌بار و بدیل‌پذیر است، به این معنا که مسیر توسعه و کارکردهای آن می‌تواند با توجه به ارزش‌ها و انتخاب‌های اجتماعی تغییر کند. مقاله نشان می‌دهد که فناوری محصول تعامل پیچیدۀ انسان با ساختارهای طبیعی، مصنوعی و اجتماعی است، و همین تعامل امکان ایجاد شکل‌های مختلف فناوری را فراهم می‌کند. در این مقاله تلاش شده به لحاظ فلسفی فهمی عمیق‌تر از چیستی فناوری ارائه شود.‌ این فهم نشان می‌دهد که در مواجهه با فناوری نمی‌توان منفعل بود و می‌توان فعالانه در شکل‌گیری آن نقش ایفا کرد. به این ترتیب محتوای مقاله روی خوشی به دیدگاه جبرانگاری فناوری نشان نمی‌دهد.

بخشی از مسائل اخلاقی مرتبط با هوش مصنوعی به خصلت خودگردانی و مسئله شکاف ‌مسئولیت مرتبط است. سیستم‌های خودگردانِ مجهز به هوش مصنوعی قادر به ایجاد رویدادهایی هستند که اگر انسان آنها را ایجاد کرده بود به آنها «تصمیم» گفته می‌شد؛ و اگر این «تصمیم‌ها» خسارتی به بار می‌آورد، انسانی مسئول آن می‌شد. اما وقتی تغییرات را ابزارهای تکنولوژیک خودگردان ایجاد می‌کنند، هرچند همچنان نیاز به پذیرشِ مسئولیت وجود دارد، اما ممکن است چیزی مسئول آن قلمداد نشود. لذا پیشنهاد شده که تکنولوژی‌های خودگردان در صورتی تحتِ مسئولیت انسان باقی بمانند که دو الزام را برآورده کنند: (1) این قابلیت که دلایل انسانی را «ردیابی» کنند؛ و (2) با دنبال کردن زنجیرۀ دلایل انسانی یک عاملِ انسانی «ردگیری» شود. این شروط برای مصنوعات تکنولوژیک و هوش مصنوعی خودگردان ابهامات متعددی را ایجاد خواهد کرد. از آن جمله این است که دلایلِ اخلاقی‌ای که باید ردیابی شوند غالباً نسبت به عامل(ها) خنثی هستند، اما ردگیری یک عاملِ انسانی تنها از طریق دلایل وابسته-به-عامل امکان‌پذیر است. در این مقاله با تحلیل تعبیرهایی که از دو شرط مطرح‌شده ارائه می‌شود از یک تعبیر که پیش از این پیشنهاد نشده به عنوان کم‌مسئله‌ترین تعبیر از جهت حل مسئلۀ ذکرشده دفاع خواهد شد. برای این کار استدلال می‌شود که شکاف مسئولیت زمانی پر می‌شود که تاریخچه رویدادهایی که توسط سامانه‌های خودگردان ایجاد می‌شود شامل فرایندی باشد که طی آن عامل مجموعه‌ای از دلایل هنجاری را به عنوان دلایل قابل‌قبول خود بپذیرید. اگر دلایلی که مطابق آنها سیستم به صورت خودگردان رفتار می‌کند متعلق به یک عامل بشری باشد، آنگاه مسئولیت رویدادهایی که ایجاد می‌شود نیز متعلق به آن عامل خواهد بود.