جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با هدف تبیین الگوی معناشناسی سیستمی متن، بر فهم نظام‌مند معنا در قرآن کریم تمرکز دارد. معناشناسی از مباحث اصلی زبان‌شناسی معاصر است که به جنبه‌های سیاق، موقعیت و گفتمان توجه کرده، ولی بیشتر با رویکرد تک‌بعدی به زبان و معنا پرداخته است؛ اما نظریة وضع‌گروی قصدپایه که ریشه در سنت زبان‌شناسی اسلامی دارد، با تحلیل عقلانی زبان، معنای زبانی را در لایه‌های پلکانی مترتب، از سطح واژه تا ساختار جمله و ارادة متکلم، ارزیابی کرده است. کارکرد این دیدگاه، در مواجهه با ساختار نظام‌مند زبان قرآن، ضرورت تکمیل آن را آشکار می‌سازد. این تحقیق توصیفی ـ تحلیلی با اتکا بر اصول عقلانی دلالت‌های زبان و مبانی قرآنی، تفقه معناشناختی در سطح کلان متن را مبتنی‌بر مدل انسجام سیستمی می‌داند. این روش بر کلیت نظام‌مند معنا در سطح کلان متن تأکید دارد و اجزای متن را در چهارچوب یک نظام معرفتی کل‌نگر بررسی می‌کند. روابط درونی ساختار متن، پیوند مفهومی اجزا با نظام درونی و ساختار شبکه‌ای معنا، مؤلفه‌های این الگو هستند. معناشناسی سیستمی ضمن بهره‌مندی از اصول تحلیل مفهومی سیاقی، راهبردی ژرف‌تر را در نظر ‌دارد که برای کشف هر نظریه یا انتساب هر دیدگاه به قرآن ضروری است. این رویکرد می‌تواند افقی نو در تفسیر ساختارمند قرآن بگشاید و بنیانی مفهومی برای نظریه‌پردازی در قلمرو معارف و علوم انسانی قرآن‌بنیاد فراهم آورد.

استفاده از فنون پردازش زبان طبیعی (NLP) برای تجسم مفاهیم و معانی متن قرآن، نه‌تنها به پژوهشگران حوزة علوم قرآنی کمک می‌کند تا تحلیل‌های قدرتمندتری برای انتقال مفاهیم اصیل این متن الهی ارائه دهند، بلکه از نظر فرهنگی و علمی به فهم عمیق‌تر و توسعة دانش و ارزش‌های اسلامی و معنوی جامعه کمک قابل توجهی می‌کند. این پژوهش یک چهارچوب راهبردی مبتنی‌بر جمع‌سپاری به‌منظور ارتباط میان دو حوزة مهم «علوم قرآنی» و «پردازش زبان طبیعی» برای تحلیل عمیق مفاهیم و معانی قرآن ارائه می‌دهد. چهارچوب راهبردی پیشنهادی، راهکار تحلیل معنایی متن قرآن برای استخراج مفاهیم و معانی عمیق‌تر و ارتباطات معنایی بین عناصر مختلف آن را با استفاده از روش‌های پیشرفتة NLP ارائه می‌کند و قابلیتی را برای بررسی تفاوت‌ها و تطابق‌های معانی و شناسایی الگوها و ارتباطات معنایی در قرآن فراهم می‌آورد که به توسعة راهبردی نظریه‌های دینی و تفسیر منجر می‌شود و به ارتقای دانش و آموزش در زمینه‌های فلسفه و دین کمک می‌کند. برای ارزیابی و سنجش کارایی و صحت عملکرد رویکرد‌های ماشینی قرآن کریم چند معیار و شاخص کلیدی ارزیابی معرفی می‌کنیم که امکان تحلیل و مقایسة نتایج راهکارهای مبتنی‌بر NLP را فراهم می‌کنند.

«تأثیر رفتار انسان بر سرشت وی» مسئله‌ای مهم در انسان‌شناسی است که در پژوهش‌های روایی کانون توجه بوده، اما در پژوهش‌های قرآنی بررسی نشده است. پژوهش حاضر دیدگاه قرآن را دربارة مسئلة یادشده به ‌روش تفسیر موضوعی بررسی می‏کند. بر اساس این پژوهش، ظاهر آیات این است که رفتارهای اختیاری انسان‌ها در ایجاد اصل مؤلفه‌های سرشت ایشان تأثیری نداشته و خداوند متعال صرف‌نظر از اختلاف رفتار انسان‌ها، اصل مؤلفه‌های سرشت ایشان را به‌صورت مشترک آفریده است؛ اما در خصوص فعلیت و قوه یا شدت و ضعف مؤلفه‌های سرشت، مفاد آیات این است که خداوند مؤلفه‌های سرشت را در برخی انسان‌ها (مانند معصومان) بالفعل یا قوی، و در برخی دیگر (مانند منافقان) بالقوه یا ضعیف آفریده است. با توجه به لازمه مفاد آیات و تأیید آن توسط نص برخی روایات و ظاهر برخی دیگر، علت این تفاوت، تفاوت رفتارهای انسان‌هاست که در هنگام آفرینش سرشت ایشان، نزد خداوند معلوم بوده است.

آسیب‌شناسی تفسیر تطبیقی نیز همانند آسیب‌شناسی هر دانش دیگری از اهمیت بسزایی برخوردار است. اساسا سهم زیادی از رشد علوم مرهون آسیب‌شناسی¬هایی بوده است که در درون آن علم و در ارتباط با وضعیت موجود آن انجام گرفته است. بنابراین آسیب¬شناسی¬ها همواره موجب تکامل دانش¬ها می¬شوند. به طور طبیعی هر دانشی از جمله تفسیر و قرآن پژوهی در مراحل آغازین خود با آسیب¬ها، نارسایی¬ها و چالش¬هایی مواجه است و از نابسامانی، پراکنده کاری، بدفهمی، کج اندیشی و مذهبی گری، عدم توجه لازم به کارکردهای تفسیر تطبیقی رنج می‌برد و البته و به تدریج مراحل کمال را می¬پیماید. براین اساس مقاله حاضر در صدد پاسخ به این سؤال است که تفسیر تطبیقی و به طور کلی مطالعات تطبیقی در حوزه قرآن¬پژوهی با چه آسیب¬ها و چالش¬هایی روبروست؟ و این آسیب¬ها تا چه اندازه مطالعات تطبیقی در این حوزه را از مسیر و اهداف خود دور ساخته است؟ مهمترین آسیب¬های مطالعات تطبیقی قرآن¬پژوهی عبارتند از: تأثیر دادن باورهای مذهبی توسط پژوهشگر در مطالعه تطبیقی، عدم تحقیق کافی در دیدگاه-های دو طرف تطبیق، روشمند نبودن پژوهش تطبیقی انجام یافته، تعجیل در داوری میان دو طرف تطبیق، نگرانی از مخالفت با دیدگاه¬های مشهور یا مفسران بزرگ، و...

بر اساس آیة 16 سورة شعراء، خداوند بعد از ابلاغ رسالت موسی و هارون(ع) فرمود: «فَأْتِیا فِرْعَوْنَ‌...». بررسی حدود چهل ترجمة فارسی و هشتاد تفسیر قرآن نشان می‌دهد که با وجود پنج دیدگاه در تفسیر این آیه، تقریباً همة مترجمان و طیف وسیعی از مفسران، آیه را این‌گونه معنا کرده‌اند: «پس نزد فرعون بروید». با توجه به اینکه ریشة مادة «أتی» به ‌معنای آمدن است، این سؤال مطرح می‌شود که این محققان با توجه به چه قرینه‌ای، معنایی کاملاً متضاد با این ماده را در این آیه در نظر گرفته‌اند؟ بازخوانی دیدگاه مفسران در این زمینه برای روشن شدن نقاط مثبت یا مبهم آنها و اصلاح ترجمه‌های احتمالاً نارسا، ضرورت بررسی این دیدگاه‌ را روشن می‌کند. بررسی تحلیلی ـ انتقادی دیدگاه مفسران و سایر شواهد نشان می‌دهد که این ترجمه با وجود کثرت طرف‌دارانش، موجب از بین رفتن قسمتی از معنای آیه و نادیده گرفتن بلاغت قرآن خواهد شد؛ ازاین‌رو معنای دقیق آیه این‌گونه است: «پس نزد فرعون بیایید [من آنجا حاضرم‌]» یا «با سهولت و آسانی نزد فرعون بیایید [آنجا حضور دارم]». این ترجمه، برخلاف ترجمة مشهور، دارای نقاط قوتی است، از قبیل «هماهنگی با معنای لغوی مادة أتی»، «رعایت بلاغت» و «رعایت حالت روانی موسی و هارون(ع) هنگام دریافت دستور».

مهم‌ترین بحث هستی‌شناختی در حوزة ارزش اخلاقی، مسئلة منشأ ارزش اخلاقی است. منشأ ارزش اخلاقی در هریک از نظریات اخلاقی از ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی برخوردار است که موجب تمایز آن نظریه از نظریات رقیب می‌شود و از این منظر، توجه به آن حائز اهمیت است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی استنباط شاخصه‌های منشأ ارزش اخلاقی از آیات قرآن کریم و به‌صورت ضمنی بیان تأثیر هریک از این شاخصه‌ها در شکل‌گیری نظریة اخلاقی متمایز برخاسته از قرآن کریم و نسبت آن با سایر نظریات است. حاصل پژوهش پیش رو نشان می‌دهد که منشأ ارزش اخلاقی از منظر قرآن کریم واقعیت عینی دارد، نه ذهنی؛ معنوی است، نه مادی؛ عقلانی است، نه غیرعقلانی؛ محرک و انگیزه‌بخش است، نه بی‌تفاوت؛ درونی است، نه بیرونی؛ و واحد است، نه متکثر. بر این اساس می‌توان مدعی شد که نظریة اخلاق قرآنی می‌تواند نوع خاصی از فضیلت‌گرایی اخلاقی به‌شمار آید که بر واقعیت، معنویت، عقلانیت و وحدت متمرکز است؛ انگیزة فاعل اخلاقی را برای صدور فعل تأمین می‌کند و اسباب تکامل جوهر وجودی انسان را فراهم می‌آورد.

حدیثی مشهور در منابع شیعه و اهل‌سنت نقل شده که به حدیث «اَجمَع القرأن کما انزل» معروف است و محتوای آن بیانگر گردآوری قرآن توسط امام علی(ع) با قید «کما انزل» است. کشف مراد از این جمله، با توجه به عدم دسترسی حسی اندیشمندان به مصحف، سبب بروز آرای متفاوت شده است. عده‌ای به ‌استناد این روایت، چینش آیات و سور مصحف امام علی(ع) را بر اساس نزول زمانی دانسته‌اند و با تکیه بر این برداشت، اخیراً بعضی سبک نوظهور «تفسیر قرآن بر اساس نزول زمانی» را دنبال کرده و دلیل را عمل معصوم قرار داده‌اند. ضرورت تحلیل و تبیین نزدیک به واقع این روایت بر اساس داده‌ها و یافته‌های پذیرفته‌شده در جوامع علمی و ارزشیابی احتمالات و اقوال پیرامون آن، با توجه به آثار مترتب بر اقوال و ارتباط تنگاتنگ حدیث با مهم‌ترین مرجع مسلمانان در ساحت‌های مختلف، بیانگر اهمیت تحقیقی جامع در مفاد این سخن و عمل معصوم است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که دلیلی قطعی بر برداشت مذکور از حدیث، نه در لغت، نه در متن روایت و نه در گزارش‌های اولیه دربارۀ آن وجود ندارد؛ بلکه یک احتمال در کنار دیگر احتمالات است و قرائن، بلکه دلایلی، احتمال دیگری را تقویت می‌کند.

از جمله ظرفیت‌های قرآن کریم، جریان دائمی آن است که در پرتو آن، امکان بهره‌گیری از این کتاب آسمانی در زمان‌های پس از نزول فراهم می‌آید. این بهره‌برداری، گاه از انطباق بر مصادیق نو ناشی می‌شود. از جمله آیاتی که هم در مصداق نخستین و هم در مصداق‌های پسینش بحث‌ها و آرای متعددی را پدید آورده، آیات 4ـ8 سورة اسراء است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی تبیین راز اختلاف‌نظر مفسران در بیان مصداق این آیات در دو حوزة تفسیر و تطبیق، به مواردی دست یافته است: برخی مفسران بر اساس اطلاعات تاریخی، آیات را تفسیر و مصادیق آن را بیان کرده‌اند؛ ولی در باب مصادیق مبتنی‌بر تأویل آن آیات سخنی نگفته‌اند؛ برخی دیگر آیات را بر اساس شرایط کنونی یهود و مسلمانان تفسیر کرده و گاه میان تفسیر و تأویل آیات خلط نموده‌اند؛ برخی نیز بخشی از آیات را با تکیه بر اطلاعات تاریخی و بخشی دیگر را با توجه به شرایط کنونی یهود تفسیر و تعیین مصداق کرده‌اند. در این میان، برخی مفسران، هم به مصادیق پیشین و هم به بخشی از آیات که گویای شرایط کنونی یهود است، پرداخته‌اند. این دیدگاه با تطبیقات مطرح‌شده در احادیث معصومان(ع) نیز ناسازگار نیست. غالب مفسران در پی بیان مصادیق بعدی آیات نبوده‌اند؛ اما در احادیث معصومان(ع) به این بُعد از ظرفیت معرفتی آیات توجه و برخی از مصادیق مهم آن بیان شده است.

جایگاه والدین و تکریم آنان از جمله ارزش‌های مهم جامعة قرآنی است که خدای تعالی در هفت آیه بدان تصریح نموده است. دوران کهولت و سالخوردگی والدین از جمله دوران‌هایی است که از توجه و اهتمام به آن در قرآن فروگذاری نشده است. در آیات 23 و 24 سورة اسراء، کیفیت تکریم در سالخوردگی پدر و مادر در گزاره‌هایی آمرانه و ناهیانه تبیین شده است. در این آیات بر عنایت و توجه ویژة فرزندان به والدین تأکید و در ادامه به پنج هنجار رفتاری دربارة با هم بودن در این مقطع زمانی توصیه شده است. احتراز از قول «اُف» و نهی از «نهر» والدین از جملة آن فرامین است. مفسران «اُف» را کوچک‌ترین کلام ناظر به ناراحتی، و «نهر» را سخن متضمن خشم و نفرت دانسته‌اند. این پژوهش با رویکرد لغوی و شیوة تفسیر قرآن به قرآن، اثبات می‌کند که فضای آیه در پی آن است که اساس و کیفیت حضور والدین در کنار فرزندان در دوران سالخوردگی را تبیین کند. قرآن برای این حضور و ماندن، از واژة «اُف» که نه به‌ معنای کمترین قول خشن، بلکه قول غلیظ متضمن راندن و دور نمودن است، استفاده کرده. «نهر» نیز افزون بر اشتمال در گفتار، در حوزة رفتاری به‌ معنای سخن خشن یا کاری است که سبب راندن آنها از نزد خود شود و این حضور را چرکین کند. این تفسیر، ارتباط وثیق‌تری بین پنج توصیة ذکرشده را روشن می‌سازد و نحوة گفتار و رفتار با والدین را در سنین پیری به‌خوبی تشریح می‌کند.