جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیشینه علم اخلاق، و سنجش ارزش رفتارهای آدمیان در حوزه انسان‏شناسی، همچون شناخت هستی، تاریخچه‏ای کهن دارد. اندیشمندان و پژوهشگران در معیار و میزان ارزش رفتارهای اخلاقی انسان، نظریه‏ها و فلسفه‏های مختلفی را ارائه کرده‏اند. آنان معرفت، فضیلت، عدالت، منعفت، لذت و ... را معیار و ملاک‏های ارزیابی خوب و بد رفتارهای اخلاقی دانسته‏اند. در این میان، ادیان آسمانی نیز، براساس تعریفی که از جهان و انسان داشته‏اند، ملاک و میزان خوب و بد رفتارهای اخلاقی انسان را الهی دانسته‏اند. این پژوهش با اشاره به نظریه‏ها و فلسفه‏های موجود، به تبیین بنیاد اخلاق در قرآن پرداخته، میزان ارزش فعل اخلاقی را از نگاه قرآن، به اندازه انعکاس، بازتاب و تعّین اخلاق الهی دانسته است، از این‏رو تمام گزاره‏های قرآن را به هم پیوسته و ناظر به هم، در یک شبکه بسیار پیچیده و منسجم می‏شناسد و فلسفه اخلاق را در قرآن، بر نظام توحید استوار می‏سازد

نوشته حاضر، درآمدی بر شناخت رویکرد اخلاقی مولوی به عقل و نفس است.(1) در این مختصر، سعی بر آن است که ذره‏ای از بحر عمیق معارف مثنوی چشیده شود، زیرا برداشتی کامل از این معارف، پژوهشی عمیق و گسترده می‏طلبد که در خور این اندک نیست. از آنجا که مثنوی، تابع فصل‏بندی‏های مرسوم نیست. موضوعات به صورت پراکنده، گاه به صورت مجمل و گاه مفصل در آن آمده است؛ یعنی مولوی مطلبی را گاه به اشارت و سرعت یادآورده و گذشته است و در جای دیگر همان مطلب را به صورت مفصل بیان کرده است. این شیوه بیانی، کار سنگین تحقیقی را بر محقق لازم می‏کند و او را از قضاوت‏های سرسری و موضعی پرهیز می‏دهد و وا می‏دارد که به سوی تفسیر مثنوی به مثنوی گام بردارد که چنین تفسیری نیز به غور و تفحص سخت نیازمند است. در این مختصر، به دیدگاه گسترده مولوی درباره عقل و نفس اشاراتی شده است و این تنها انعکاس بخشی از افکار عمیق و والای او در این باره است. بنابراین، به بحث‏های کلامی و فلسفی پرداخته نشده و دیدگاه‏های خاص کلامی و فلسفی مولوی نسبت به عقل و نفس ذکر نگردیده است. همچنین بیشتر سعی بر تطبیق کلام مولوی با آیات و روایات اسلامی است که متناسب با اندیشه او درباره عقل و نفس بوده و احتمال می‏رود، جناب مولوی از آن آیه و روایت، در سرودن ابیات الهام گرفته باشد.

تهذیب نفس»، مجموعه از اعمال و رفتارهایی است که به منظور نجات، تعالی کمال انسان، از جانب مکاتب مختلف انسانی و الهی مطرح شده است ؛ اما غالب این مکاتب بنا به دلایلی چون نقص و انحراف آگاهی و اغراض مدعیان (مربوط به مکاتب انسانی) و ضعف و نقص روش، در تبیین صحیح و متناسب مصادیق و چگونگی تهذیب نفس و افراط یا تفریط در این زمینه (یعنی علت تامه و انحصاری تلقی کردن تهذیب نفس برای کمال انسانی) یا إغماض و بی‏توجهی نسبت به ضرورت تهذیب نفس (مربوط به مکاتب الهی که به علت ضعف و نقص روش مبلغان خود به نحو صحیح مطرح نگشته‏اند)، در اثبات مدعای خویش ناکام مانده‏اند. همه این ناکامی‏ها، معلول عدم تعیین جایگاه واقعی تهذیب نفس و محدوده کارایی آن است، از این رو این مقاله، با استناد به بیانات ملاصدرا (اندیشمندی که با اتکا بر مطالعات و پژوهش‏های وسیع و دریافت‏های الهی و انس و احاطه‏ای که نسبت به معارف دینی دارد، توانسته است در ارتباط با موضوعات عرفانی و انسان‏شناسانه، مطالب منسجم و مبنایی طرح کند برای رفع این نقیصه می‏کوشد. مطالب این مقاله بر دو نکته استوار است: 1 . تنها خالق و مدبر هستی و انسان، قادر به راهنمایی انسان به سمت کمالش است (اهمیت شریعت الهی). 2 . «تهذیب نفس» با همه ضرورتش برای حصول کمال انسانی، شرطی ناکافی در این باره است ؛ یعنی، علت ناقصه است ؛ نه علت تامه.