جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادعای ارتباط با حضرت مهدی (عج) و وکالت از جانب ایشان، یکی از پررونق‌ترین عنوان‌ها میان مدعیان دروغین است. شیخ طوسی درکتاب الغیبة، مصادیقی از مدعیان را نام می‌برد و به محمد بن نصیر نمیری، احمد بن هلال کرخی، محمد بن علی بن بلال، حسین بن منصور حلاج، شلمغانی و ابودلف کاتب اشاره می‌کند. در چند سدۀ اخیر نیز افرادی با استفاده از عنوان‌های هادی امت، وکیل امام، ولی میانی، رکن رابع و یا واسطۀ فیض، جایگاه نیابت خاص را برای خود ادعا کرده‌اند. صوفیان نیز با طرح اندیشۀ انسان کامل و باور به قطب، به فردی محوری و انسانی الهی معتقد شدند که در هر زمان واسطۀ میان خداوند و بندگان اوست و واسطۀ فیض خداوند بر زمین است. محمد گنابادی (بیچاره) ملقب به ملاسلطان گنابادی یکی از مهم‌ترین صوفی معاصر نعمت‌اللهی است که در آثار پرشمار خود به این مسئله پرداخته است. وی در تبیینی که برای توجیه جایگاه قطب صوفی کنار امام شیعی ارائه می‌دهد، آنان را نایبان امامان در نشر طریقت معرفی کرده که لازم است «بیعت خاصۀ ولویه» با آنان صورت گیرد. در این مقاله برآنیم با رویکردی توصیفی - تحلیلی و انتقادی، افزون بر ارائۀ تصویری روشن از جایگاه قطب در اندیشۀ صوفیان نعمت‌اللهی معاصر، آن را با آموزۀ نیابت در اندیشۀ امامیه بسنجیم و نقدهای وارد بر آن را بیان کنیم. نتایج به‌دست‌آمده از این بحث چنین است که در میان صوفیان شیعی، به‌ویژه گنابادیه، عنوان قطب، هم‌رده با جایگاه نیابت خاص نزد امامیه است.

تجربه‌های فراحسی به دریافت و ادراک اطلاعات از جهان خارج بدون استفاده از حواس پنج‌گانه اطلاق می‌شود. این پدیده مصادیق بسیاری، ازجمله خواب، مکاشفه، الهام، ارتباط با ارواح، کهانت، تجربۀ نزدیک به مرگ، اندیشه‌خوانی و ... دارد. این تجربه‌ها همواره با بشر بوده است. در عصر غیبت، تمسک به این تجربه‌ها برای رسیدن به معرفت دینی، با اهداف مختلف انجام می‌شود. بررسی ارزش معرفتی تجربه‌های فراحسی و تحلیل معرفتی آنها به دلیل گوناگونیِ تجربه‌ها و دخالت شیطان در آنها ضرورت می‌یابد. این مقاله با روش تحلیلی - توصیفی افزون بر بررسی ادلّۀ اثبات و نفی ارزش معرفتی این پدیده بر اساس سیرۀ اهل بیت (علیهم السّلام)، ارزش معرفتی تجربه‌های فراحسی بر اساس سیرۀ اهل بیت (علیهم السّلام) را نیز بررسی کرده و با روش کتابخانه‌ای، اطلاعات لازم را جمع‌آوری نموده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که هیچ‌یک از روایات اسلامی به‌طور قطعی، اعتبار معرفتی این تجربه‌ها را برای غیرمعصومان، به‌ویژه در بیداری تأیید نمی‌کنند. افزون بر این، احتمال خطای معرفتی، تأثیرپذیری از عوامل شیطانی، و ضعف استنادی بسیاری از گزارش‌ها، پذیرش این تجربه‌ها را دشوار می‌کند. بنابراین تجربه‌های فراحسی فقط در چارچوب آموزه‌های وحیانی معتبرند و نمی‌توان از آنها به‌مثابۀ منبعی مستقل برای معرفت دینی استفاده کرد.

رویکرد مورخ در مطالعات تمدنی، باید بر اساس اصولی باشد که به تحلیل او از جریان‌های تاریخی جهت دهد. با توجه به اینکه رویکرد مورخ ریشه در عوامل مختلفی دارد، نوع مواجهۀ او با پدیدۀ تمدن و پیوند آن با دیگر عناصر تمدنی نیز متفاوت است. مارشال هاجسن تمدن‌پژوهی است که در مطالعات تمدنی، رویکرد اخلاقی را بر اساس ماهیت تمدن تلاشی برای رسیدن به درک جایگاه واقعی تمدن‌ها می‌داند. چنین رویکردی نشئت‌گرفته از روحیۀ دلسوزانۀ اوست که صلح جهانی را از گذر تمدن‌های همدل دنبال می‌کند. عمده کار هاجسن بر تمدن اسلامی، به‌مثابۀ الگوی جهانی تمدن دینی است. رویکرد او بر اساس اصولی بنا شده است که واقع‌گرایی را به‌مثابۀ مبدئی برای شروع تحلیل، اصل مهمی می‌داند و با انتقاد از انحصارگرایی غربی به تحلیل نحوۀ کنش دین در تمدن می‌پردازد. در این مقاله از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده است.

مسئلۀ شر یکی از چالش‌های اصلی الهیات، و نیز یکی از موضوعات محوری فلسفه دین است. این مسئله به طور معمول با دو تقریر «برهان منطقی» و «برهان استقرایی» اقامه می‌شود و بر ناسازگاری شرور با وجود خداوند عالم، قادر و خیرخواه مطلق متمرکز است. تولی پاسخ‌های مسئلۀ شر را بر اساس پذیرش یا عدم پذیرش شرور ناسازگار با وجود خدا، به «ردیه‌های کلی»، «دفاعیه‌ها» و «تئودیسه‌ها» دسته‌بندی می‌کند. علامه جعفری هیچ‌کدام از پاسخ‌های مطرح در سنت فلسفی و کلامی اسلام به مسئلۀ شر را کافی ندانسته و مبانی جدیدی به صورت کلی مطرح کرده است و ازآنجاکه مفاد برخی سخنان ایشان شائبۀ ناسازگاری را در ذهن خواننده ایجاد می‌کند، شایستۀ گردآوری، تقریر و مقایسه با پاسخ‌های جدید به مسئلۀ شر هستند. از نتایج پژوهش حاضر این است که دیدگاه‌های علامه مستلزم بیانی دو مرحله‌ای دربارۀ مسئلۀ شر است. ایشان در مرحلۀ نخست، ابتلائات و ناملایمات را همچون شرطی برای استکمال یا رسیدن به «من ملکوتی» می‌داند که نوعی تئودیسۀ ایرنائوسی است، و با تئودیسۀ پرورش روح هیک مقایسه‌پذیر است. ایشان در مرحلۀ دوم، معتقد است انسان با عبور از «خود طبیعی» و رسیدن به منِ ملکوتی، به‌نوعی «فهم برین» دست می‌یابد که هیچ‌گونه شری نمی‌بیند؛ ازاین‌رو به توجیه شرور نیازی نیست، و این را می‌توان یک «ردیۀ کلی» بر وجود شرور دانست.

آیۀ 55 سورۀ مائده، ازجمله آیات بسیار مهم و ویژه در اثبات ولایت امام علی(علیه السّلام) است. تحلیل درست این آیه خودبه‌خود شبهات زیادی را دفع خواهد کرد. متأسفانه بسیاری از مفسران تلاش زائدالوصفی را در دفع شبهات، ذیل این آیه داشته‌اند، و حال‌‌‌اینکه، تفسیر یا تأویل دقیق این آیه، با استفاده از روش‌های سه‌گانۀ قرآنی به اضافۀ کشف معنایی لغات در آیه می‌تواند زمینۀ ایجاد شبهه را برطرف کند. قاطبۀ مفسران در تفسیر آیه، به روایاتی اعم از شأن نزولی، و روایات مفسره یا مؤوله متوسل شده‌اند؛ درحالی‌که شبهۀ واردشده از سوی شبهه‌کنندگان، به کشف معنایی لغت «ولیّ» و کلمات دیگر آیه بازمی‌گردد. ازاین‌رو یکی از مهم‌ترین محورهای پژوهش‌های قرآنی، کشف و تبیین دقیق معانی آیات و گزاره‌های متشابه با روشی نو و با نگاه تحلیلی - توصیفی است. بی‌تردید فهم و دریافت معانی قرآن، بدون شناخت و درک معانی واژگان ممکن نیست. این موضوع همواره دغدغۀ اصلی دین‌پژوهان و مفسران بوده است که با شناختی دقیق و ریشه‌ای از واژگان، به کنه غایات و مقاصد الهی پی ببرند. یکی از پرکاربردترین اصطلاحات قرآنی، واژۀ «ولیّ» است که در معانی مختلفی به کار رفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد واژۀ «ولیّ» در قرآن با معانی فرزند، سرپرستی و رهبری مادی و معنوی، و دوست، و به‌منزلۀ اسم و صفت الهی به کار رفته، و با واژگان اولی‌الامر، اطاعت و ... هم‌نشین است. بنابراین واژۀ «ولیّ» مشترک لفظی است که برای فهم دقیق معنای آن، باید به قراین قبل و بعد آن توجه شود که از طریق هم‌نشینان و سیاق آیه، به معنای اصلی آیه پی برده شود. در آیۀ 55 سورۀ مائده، سرپرستی امت و ولایت بر آنها همانند نبی اسلام| آمده است.

ارائۀ دین به صورت منسجم و نظام‌مند به‌گونه‌ای‌که انواع گزاره‌های دینی در ارتباط معناداری قرار گیرند و روح واحدی را توصیف کنند، از نیازهای جدی امروز است. این طرح کلی اگر از یک متن معصومانه گرفته شود، اطمینان‌آورتر است. آخرین سخنرانی امام حسین(علیه السّلام) در مکه دارای چنین ویژگی شایسته‌ای است که می‌توان از آن به طرح کلی اندیشۀ اسلامی در کربلا یاد کرد. امام حسین(علیه السّلام) در آن خطبه، مبانی اصلی دین و حرکت خویش را بیان می‌کنند. این تحقیق بر آن است که با استفاده از روش اجتهادی (تحلیلی - استنباطی)، با محوریت یکی از بیانات کلیدی امام حسین (علیه السّلام)، تحلیلی از طرح کلی اندیشۀ اسلامی ارائه کند. این تحقیق برای جمع‌آوری اطلاعات از روش اسنادی بهره برده است. در این پژوهش، فرازهای اصلی خطبه احصا شده و مرحله به مرحله معارف آن در یک هندسۀ سیرمند تبیین شده است. ازجمله ره‌آوردهای مهم این پژوهش آن است که نوع مواجهۀ خواننده را با کلمات معصومین(علیهم السّلام) فعال و مسئله‌محور خواهد کرد و درکی منضبط، فعال و زنده از مفاهیم مهمی، مانند توحید، نبوت و معاد خواهد داشت؛ همچنین طرح و نقشه‌ای از یک اندیشۀ متحدالاجزا و متماسک از مفاهیم بلند دینی خواهد گرفت.

در این مقاله، دیدگاه توماس با روش توصیفی - تحلیلی، دربارۀ وجود و رابطۀ آن با ماهیت که به‌صورت پراکنده در آثار پرشمارش آمده است، در سه ساحت ترکیب، تمایز و عروض بررسی می‌شود. در طول فلسفۀ قرون وسطی، مناقشات فراوانی دربارۀ نحوۀ ارتباط وجود با ماهیت مطرح شده است. در فلسفۀ آکوئیناس، وجود[3] اهمیت ویژه‌ای دارد. نزد وی وجود فعلیت تمام فعلیت‌ها و کمال تمام کمالات است؛ ازاین‌رو وی اصطلاح فعل وجودی[4] را برای بیان جایگاه بنیادین وجود، در نظام فلسفی خویش به کار برده است. بر این اساس، آکوئیناس تحت تأثیر اسلافی چون ابن‌سینا معتقد است که همۀ مخلوقات کنار انواع ترکیب، از وجود و ماهیت نیز مرکب هستند و این ترکیب تنها امر ذهنی نیست، بلکه ترکیب از دو مؤلفه‌ای است که ذاتی ساختار مابعدالطبیعی موجود بالفعل است. آکوئیناس افزون بر ترکیب، برهان‌های پرشماری در اثبات تمایز مابعدالطبیعی وجود و ماهیت اقامه کرده است؛ اما در عین حال، عروض وجود بر ماهیت را رد کرده است. تمییز میان سه ساحت ترکیب، تمایز و عروض، و چگونگی پذیرش ترکیب، تمایز و رد عروض وجود بر ماهیت در فلسفۀ توماس آکوئیناس، مسئلۀ این مقاله است.