جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روحانیت یکی از مهم‌ترین گروه‌های مرجع در ایران است. با توجه به کاهش ضریب محبوبیت و اعتبار روحانیت بین قشرهای مختلف مردم در سال‌های اخیر، باید علاوه بر بازنگری اساسی در محتواهای ارائه‌ای، خود را به دانش‌ها و مهارت‌هایی مجهز کنند که با رعایت آن‌ها زمینۀ نفوذ بیشتر و پذیرش عمیق را در میان مخاطبان خود فراهم سازند. بدین منظور، توجه به مؤلفه‌های قبل ازکنشگری (به‌منزلۀ پیش‌نیاز ارتباط مؤثر) در اولویت بررسی قرار دارد. گردآوری اطلاعات این مقاله، کتابخانه‌ای و با روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی انجام شده است؛ بدین ترتیب که ابتدا سرفصل‌های تأثیرگذار در این امر، دسته‌بندی منطقی شده‌اند و سپس، به تبیین اجمالی چرایی توجه به این مؤلفه‌ها در کنشگری روحانیت پرداخته شده است. «پرهیر از خودبرترانگاری»، «پرهیز از پیش‌داوری ذهنی» و «پرهیز از توجیه‌گری» از جمله خصایصی هستند که به‌طور مستقیم بر اخلاق کنشگری تأثیر می‌گذارند.

معیشت و به‌طور کلی، فعالیت‌های ناظر به کسب درآمد برای گذران زندگی، از مسائل مهم زیست انسانی است. بی‌تردید، تجربۀ معیشت برای طبقات، اصناف و گروه‌های مختلف اجتماعی بر حسب جایگاهی که در جامعه دارند، بسیار متفاوت است. طلاب از جمله گروه‌های مرجعی هستند که از دیرباز وضعیت معیشت آن‌ها نسبت به دیگر گروه‌های اجتماعی بیشتر موردتوجه عموم بوده است؛ چراکه از یک سو، طلبه به‌عنوان مبلّغ دین شناخته می‌شود و از او انتظار می‌رود به آنچه دارد قناعت کند و مانند بیشتر مردم جامعه، بلکه در سطحی پایین‌تر از آن‌ها زندگی کند. از سوی دیگر، شرایط و اقتضائات معیشتی‌ای بر جامعۀ ایران حاکم است که طلاب و خانواده‌های آن‌ها را درگیر مسائل سخت اقتصادی کرده است. با این حال، این دو سویگی به تزاحمات اخلاقی میان وضعیت معیشت طلاب و انجام وظیفۀ دینی-سازمانی آن‌ها در قبال جامعه منجر شده است. با این نگاه، هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش است که با توجه به گفتارهای طلاب، تزاحم‌های اخلاقی موجود بین وظیفۀ طلبگی و معشیت روزمره کدام است؟ رویکرد در این پژوهش، کیفی است و برای تحلیل‌ داده‌ها از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. بدین منظور، با بیست نفر از طلاب متأهل شاغل و غیرشاغل که به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند، مصاحبۀ نیم‌ساخت‌یافته انجام شده است. تحلیل مضامین نشان داد «وجدان کاری با مسئولیت اخلاقی مردانه»، «انگیزۀ شخصی برای طلبه‌شدن با انگیزۀ‌‌ اقتصادی برای پیشرفت» و «حیثیت فردی با شرافت کار حرفه‌ای» در تزاحم اخلاقی هستند.

سلامت اخلاقی در گرو تعادل و توازن صفات و رفتارهای درونی و بیرونی و نشانۀ صفت یا ملکه‌ای در نفس انسان است که منشأ صدور افعال خیر و شر از وی می‌شود؛ به‌طوری که صاحب آن صفت، بی‌درنگ کار متناسب و متناظر با آن را انجام می‌دهد. معنویت از عوامل و زمینه‌های شکل‌دهی و ارتقابخشی به سلامت اخلاقی است. معنویت که فرآیند معنابخشی به روابط چهارگانۀ انسان با خدا، خود، خلقت و خلق برای رسیدن به نظام باور و عمل یکپارچۀ توحیدی است، زندگی را هدفمند می‌سازد. در زیست طلبگی، هویت‌بخشی و سامان‌دهی به این روابط چهارگانه به شکل‌دهی و بهبود مستمر سلامت اخلاقی آنان منجر می‌شود. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و جمع‌آوری داده‌ها به روش اسنادی-کتابخانه‌ای، به تبیین نقش و جایگاه معنویت بر سلامت اخلاقی طلاب پرداخته‌ایم. پرسش اصلی این است که معنویت چه نقشی در سلامت اخلاقی طلاب ایفا می‌کند؟ نتیجۀ پژوهش این است که مؤلفه‌های معنوی در ابعاد بینشی، گرایشی و کنشی بر شکل‌گیری و استمرار سلامت اخلاقی طلاب تأثیرگزارند و طلبه را در پیش‌برد زندگی صنفی و انجام وظایف صنفی به‏شکل مؤثری یاری می‏کنند. مؤلفه‌های بینشی شامل خودآگاهی معنوی، فرجام‌باوری، باور توحیدی، حسن‌ظن به خدا هستند. مؤلفه‌های گرایشی شامل کمال‌جویی، گرایش به فضایل، امیدورزی و مهرورزی به خدا، دیگردوستی و طبیعت‌دوستی هستند و مؤلفه‌های کنشی عبارت‌اند از: تزکیۀ نفس، شکرگزاری، توحید عملی و رفتار تکریم‌آمیز با دیگران و طبیعت.

اعتبار و حیثیت اجتماعی نهاد و سازمان روحانیت امروزه بیش از آنکه مرهون روایات مربوط به جایگاه عالمان دین یا حتی حالات معنوی ایشان باشد، مرهون نحوۀ حضور روحانیت در عرصۀ اجتماع است. اخلاق‌مداری در تعاملات اجتماعی، اصلی‌ترین سرمایۀ اجتماعی این نهاد است. در این نوشتار به ابعاد و ساختار بخشی از این اخلاق‌مداری می‌پردازیم که به سواد اخلاقی شهرت دارد. برای این منظور، از مدل مفهومی هرمان و توآنا بهره برده‌ایم و با استفاده از معارف دینی و به یاری ملاحظات فلسفۀ اخلاقی و یافته‌های روان‌شناسی اخلاق، این مدل را توسعه داده‌ایم. در این مدل، سه مؤلفۀ «حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل» سازۀ سواد اخلاقی را تشکیل‌ داده‌اند. قبل از هر چیز، مؤلفۀ استدلال اخلاقی را به قضاوت اخلاقی تغییر داده و آنگاه لوازم مفهومی و روانی هر کدام از این مؤلفه و زیرمؤلفه‌هایشان را معرفی کرده‌ایم. نگاه بافت‌گروانه، خروج از خودمیان‌بینی، حساسیت فراموقعیتی و آشنایی با قواعد اخلاق، بخشی از لوازم یادشده‌اند. اصلی‌ترین توسعۀ مفهومی این مدل در بخش قضاوت اخلاقی است که از ماهیت عقلی و شناختی محض به سمت ترکیب شناخت-هیجان تغییر جهت داده است. این تغییر مفهومی بر همۀ ابعاد سواد اخلاقی تأثیر گذاشته و آن‌ها را غنا بخشیده است. این مدل می‌تواند کاستی‌های سواد اخلاقی روحانیت را در تعاملات اجتماعی نشان دهد و مبنای طراحی دوره‌های آموزشی یا بازبینی دروس اخلاق سطح یک حوزۀ علمیه قرار گیرد.

لباس روحانیت شیعه، در جامعۀ ما به‌تدریج شکلی متمایز و هویتی نمادین یافته است. پرسش از جایگاه و نقش این لباس در اخلاق کنشگری روحانیت، دغدغۀ اصلی این جستار است. بازشناسی هویت، کارکردها، هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس، مبتنی بر روش تحلیلی-تاریخی نشان داد که انتساب نمادین و تاریخی آن به پیامبر اسلام9، مطلوبیت دینی این نوع تلبس و ماهیت نمادین آن (که دلالت بر نقش اجتماعی روحانیت و هویت ارتباطی این نقش دارد)، موجب شده این لباس، نه‌تنها لباسی دینی و مقدس تلقی شود، بلکه همان گونه که در فرهنگ عمومی کنشگران شیعی مشهور است، از جایگاه «لباس پیامبر» و «لباس پیام‌بری» و پیام‌رسانی دینی برخوردار شود. بازشناسی کارکردها و هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس به لباس پیامبر و پیام‌بری از دیگر نتایج این جستار است.