جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم «یقین‌های اخلاقی» در چند دهه گذشته توجه فیلسوفان بسیاری را به خود معطوف ساخته است. اگرچه این مفهوم تاریخی دور و دراز دارد و در قلمرو‌های مختلف به کار بسته شده، اما می‌توان گفت در سه دهه اخیر، رویکرد ویتگنشتاینی به این مفهوم، دست برتر پیدا کرده است. در این میان، سوفی گریس چَپل، فیلسوف امریکایی، طرحی نو در‌انداخته و نگاهی متفاوت، مستقل و دور از ایده‌های ویتگنشتاینی مرسوم، به این مفهوم داشته است. مراد چپل از «یقین‌های اخلاقی» گزاره‌هایی هستند که چنان یقینی به‌ارمغان می‌آورند که هیچ گزارة شک‌بر‌انگیز دیگری یارای مقابله و شک در آن را ندارد. هر دلیلی برای شک در گزاره‌ای مانند «کشتن نادرست است» ارائه شود، درگیر یک مسابقه اعتبار شده و اعتبار خود را از دست خواهد داد. به‌باور چپل، تنها چیزی که می‌تواند یک یقین اخلاقی را از میان بردارد، یک یقین اخلاقی دیگر است و در این شرایط، تنها راه‌حل تعارض، کنار گذاشتن یکی از آنها خواهد بود. در نظر او، این اتفاق همان‌اندازه منطقی و عقلانی است که کسب یک یقین اخلاقی که پیشتر نداشته‌ایم. گزاره‌های «یقین‌ اخلاقی» فطری یا ذاتی نیستند. به‌همین دلیل، برای آغاز آموزش اخلاقی، باید بتوانیم یقین‌های اخلاقی جدید کسب کنیم و حتی برخی از آنهایی را که پیشتر به دست آورده‌ایم، در شرایطی کنار ‌نهیم. در این مقاله بر‌آنیم از رهگذر رویکرد مستقل چپل، مفهوم «یقین‌های اخلاقی» را کاویده و نشان دهیم چه ویژگی‌هایی دارند و چرا دیگر نظریه‌های اخلاقی کارکرد این «یقین‌های اخلاقی» را ندارند.

«تفکر وجودی» به‌مثابه کلیدواژه‌ای مهم در مقابل تفکر متافیزیکی، مفهومی است که به اعتقاد برخی فیلسوفان معاصر، عبور از متافیزیک در گرو دست‌یابی به آن است. این تفکر نزد هایدگر تفکری معطوف به حقیقت وجود بوده، مبتنی بر گشودگی است و در «رویداد» رخ می‌دهد، خصلت بازنمودی و تمثلی ندارد و با وارستگی و گشایش برای راز، در انتظار رخداد حقیقت است. بر اساس آموزه‌های ابن‌عربی نیز می‌توان تفکری وجودی را مطرح کرد که خصلت تدبری و سیری از باطل به‌سوی حق دارد، از التفات و گشودگی به حقیقت وجود آغاز می‌گردد و در اثر صیقلی شدن وجودی و وارستگی از تعلقات، قوت می‌گیرد و نتیجة آن، کشف حجاب و رؤیت کل در جزو و مطلق در مقید است. در این مقاله، برآنیم تا با روش تحلیلی، مطالعه‌ای تطبیقی در ریشه‌های تفکر وجودی از منظر دو متفکر ارائه دهیم و بنیادهای مشترک غیر متافیزیکی آن‌دو را آشکار نماییم. این ریشه‌های مشترک عبارتند از: دوگانه وجود‌ـ‌حق، تمایز وجود و موجود، گشودگی به وجود، حقیقت به‌مثابه کشف‌المحجوب، نسبت انسان با وجود، و نهایتاً، دوگانة رویداد‌ـ‌تجلی وجود. هرچند نمی‌توان از تمایزها و افتراقات این‌دو متفکر، از جمله تفاوت در عوالم، تفاوت بستر تاریخی و تفاوت روش ایشان، چشم پوشید، اما تقارب رویکرد آنها در عرصة تفکر، نویدبخش آفاقی از امکانات هم‌سخنی و گفتگوی مشترک است.

هدف این مقاله، بررسی و نقد رویکردهای جبرگرایانه به برخی از آزمایش‌های عصب‌شناسی، ازجمله آزمایش لیبت است. در این آزمایش‌ها، انتخاب‌های منجر به عمل، بررسی شده و نشان داده می‌شود که انتخاب‌های ما درواقع از بخش‌هایی از مغز سرچشمه می‌گیرند که خارج از اختیار و اراده ماست. در مقاله حاضر، پس از توضیح آزمایش‌ها، نتایج آنها صورت‌بندی منطقی می‌شود. سپس، دلایلی در نقد نتایج جبرگرایانه‌ای که مبتنی بر آزمایش‌های لیبت صورت‌بندی شده‌اند، ارائه می‌گردد؛ ازجمله نشان می‌دهیم که آزمایش لیبت و نتایج آن، با اشکالاتی از این قبیل مواجهند: تعمیم نابه‌جای آزمایش و نتایج آن به تمام اعمال آگاهانة آدمیان، خودجوش نبودن عملکرد آزمایش‌شوندگان، فقدان دقت زمانی، ردّ تشخص‌داشتن بخش‌های مختلف ذهن و قصد ناخودآگاه. سرانجام، مقاله نشان خواهد داد که نتایج آزمایش‌های عصب‌شناسی، ابهام‌های زیادی دارند و نمی‌توان از آنها برای رد ارادة آزاد استفاده کرد و ردّ ارادة آزاد، به استدلال‌ها و آزمایش‌های محکم‌تری نیاز دارد.

هایدگر از تاریخ فلسفه به‌عنوان تاریخ بسط سوبژکتیویسم متافیزیکی یاد نموده است، بنابراین، از نظر وی پایان فلسفه، کمال متافیزیک و نهایت ثنویت سوبژه‌ـ‌ابژه است. او خواهان گسست از سوبژکتیویسم و نیل به نوعی از تفکر غیرمتافیزیکی است. قصد مقاله پیش رو یافتن پاسخی به این پرسش است که آیا رابطه‌ای میان اندیشه‌های هرمسی ـ‌به‌معنای وحدت تفکر و هستی، یا به‌عبارت دیگر، تلقی غیرثنوی (سوبژه‌‌ـ‌ابژه)، متمایز از ثنویت سوبژه‌ـ‌ابژه، میان انسان و جهان‌ـ با اندیشه هایدگر وجود دارد؟ آیا این اندیشه‌ها می‌توانند ما را در گسست از متافیزیک یاری رسانند؟ در تعالیم هرمس، سرنوشت فلسفه، به‌منزله عزیمت به بی‌راهه و تباهی، پیش‌بینی شده است. متون هرمسی در مورد وحدت اندیشه و جهان هستی سخن گفته و برای انسان، به‌عنوان آینه کیهان، مقامی شامخ در حد خدایان قائل شده‌اند که وظیفه‌اش نگاهبانی از جهان و تکمیل آفرینش است. هایدگر نیز با تأثیر از اساطیر و متفکران یونان باستان، تفکر و وجود را در وحدت دانسته و حقیقت انسان را نقشی از هستی می‌داند که باید با اگزیستانس خویش، نگاهبان حقیقت هستی گردد. در این راستا، هرمس و هایدگر از دو نوع آگاهی، «نوس» و «لوگوس»، سخن گفته‌اند و می‌کوشند از نوس در برابر سیطره لوگوس دفاع نمایند.

هرچند نسبی‌گرایی به‌خودی خود یک مسئله معرفت‌شناختی و فلسفی است، اما علوم تجربی نیز به‌نحو مستقیم (کمتر) و غیرمستقیم (بیشتر)، با نسبی‌گرایی نسبت دارند؛ و در دوران معاصر این نسبت بسیار بیشتر شده است. از میان علوم تجربی معاصر، علوم شناختی تجربی به‌طور مستقیم به مسئله شناخت پرداخته‌اند. بر این اساس، در این مقاله کوشیده‌ایم نشان دهیم که جریان اصلی حاکم بر علوم شناختی تجربی آشکارا بر نسبی‌گرایی دلالت دارد و بر آن صحه می‌گذارد؛ هرچند در تفسیر بسیاری از یافته‌های تجربی ناظر بر نسبی‌گرایی، دشواری‌ها و مناقشه‌هایی نیز وجود دارد. درنتیجه، معرفت‌شناسانی که تمایل دارند در نفی نسبی‌گرایی بکوشند، باید این قسم از قرائن قدرت‌مند که به‌سود نسبی‌گرایی ارائه شده را نیز در نظر بگیرند؛ قرائنی که در معرفت‌شناسی ـ‌به‌معنای رایج و فلسفی‌ـ کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

هم نزد مارکس و هم نزد نظریه‌پردازان مارکسیست، می‌توان به طرح دو پرسش اساسی پرداخت؛ پرسش از آگاهی و پرسش سوبژکتیویته. این مقاله نشان می‌دهد که: 1) متون مربوط به مارکس مشتمل بر طرح دیدگاه‌هایی است که در آنها به مسئلة آگاهی، و رابطه سوژه و ابژه، و عناصر سوبژکتیویته مارکس پرداخته شده است. 2) تحلیل آگاهی و ماهیت آن و به‌تبع، سوبژکتیویته نزد مارکس، متفاوت از دیگر دیدگاه‌های فلسفی است. 3) در تفکر مارکسی، این پراکسیس است که خاستگاه آگاهی است؛ در قالب‌های فردیت، اجتماعیت و تاریخیت آگاهی. 4) سوبژکتیویته مارکسی فاعلیت آگاهی در چاچوب عناصری ازقبیل پراکسیس، دیالکتیک، طبقه و جهت‌داری تاریخی و اجتماعی است. سوبژکتیویتة مارکس را می‌توان همانند سکة دو رو، از سویی پراکسیسِ فردیت‌یافته و از سوی دیگر، فرد درگیر پراکسیس در نظر گرفت.