جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کانت در انقلاب کپرنیکی خود، محوریت شناخت را از جهان خارج به فاعل شناسا تغییر داد؛ به‌این ترتیب، ساختار ذهنی انسان بستر تجربه را فراهم می‌کند و بر اساس آن، به معرفت حسی و خیالی دست می‌یابد و درنهایت، به درک عالم خارج می‌رسد. اگرچه کانت این موضع را مطرح کرده و تا بحث شکل‌گیری شاکله‌ها توسط قوۀ خیال پیش رفت، اما به نظر می‌رسد نظرات وی در تبیین مقولات به‌عنوان مفاهیمی محض که به‌طور کامل از تجربه، حس و زمان مستقل هستند، متشتت است. بر اساس آموزۀ کانتی، هر مفهومی، و به‌تبع آن، هر مقوله‌ای باید به شهودی بازگردند. اما از یک‌سو، اگر مقولات به هر نحوی به حس و تجربه بازگردانده شوند، دیگر مفاهیم محض فاهمه نخواهند بود؛ امری که اگرچه کانت آن را نپذیرفته، اما در تبیین آن هم موفق نبوده است. از سوی دیگر، اگر این مقولات، کاملاً محض و بری از تجربه و حس باشند، چنانکه کانت آنها را به شهود «متعلّق به طور کلّی» ارجاع می‌دهد، آنگاه وی گرفتار امری استعلایی شده است؛ به‌ویژه، ویژگی‌هایی که وی برای «متعلّق به‌طور کلی» برمی‌شمارد، این شائبه را ایجاد می‌کند که فاهمه، مقولات را با شهود عقلی از «متعلّق به‌طور کلی» یا به عبارت دیگر، از «وجود» ادراک می‌کند.

اختلاف اساسی میان رئالیسم و ضدرئالیسم، دربارة «استقلال» یا «وابستگی» جهان به ذهن انسان است. حالت‌های مختلف وابستگی یک شیء به شیء دیگر، عبارتند از: وابستگی علّی، اگر موجودی علت بوجود آمدن موجودی دیگر باشد، موجود دوم وابستگی علّی به موجود اول دارد. وابستگی وجودشناختی، اگر موجودی هم در وجود و هم در استمرار وجود، وابسته به موجود دیگر باشد، این رابطه وابستگی وجودشناختی است. وابستگی ساختاری، یعنی واقعیت ساختاری معین ندارد، بلکه ساختار دستگاه ادراکی انسان، به جهان ساختاری خاص می‌بخشد. وابستگی در تشخّص و طبقه‌بندی، یعنی طبقه‌بندی و مرزبندی اشیاء وابسته به طرح‌های مفهومی ذهن انسان است. بر اساس رئالیسم متافیزیکی، نه‌تنها وجود اشیاء طبیعی مستقل از انسان است، بلکه مصنوعات بشری نیز گرچه به‌لحاظ علّی وابسته به انسانند، اما به‌لحاظ وجودشناختی مستقل‌اند. نظریه‌های ضدرئالیستی متنوع بوده و هر یک، معنای خاصی از وابستگی جهان به ذهن را ادعا می‌کنند. نظریه‌های ایدئالیستی جهان و همة اشیاء موجود در آن را چیزی جز ایده‌های ذهنی نمی‌دانند. نظریه‌های نسبی‌گرا استقلال علّی و وجودشناختی جهان از ذهن انسان را می‌پذیرند، اما مدعی هستند ساختار جهان وابسته به ذهن انسان است. نظریه‌های موسوم به ساخت‌گرایی، بیشتر بر وابستگی در تشخّص و تمایز اشیاء تکیه می‌کنند، یعنی طبقه‌بندی اشیاء و تمایز اشیاء از یکدیگر را وابسته به ذهن انسان می‌دانند که اگر ذهن انسان نباشد، جهان شامل این طبقه‌بندی و مرزبندی میان اشیاء نخواهد بود؛ نه اینکه اشیاء وجود دارند و ذهن انسان به‌گونه‌ای دیگر آن را بازنمایی می‌کند، بلکه اشیاء مستقل از ذهن انسان وجود ندارند.

امروزه تجربة دینی با ساختار و دامنه و فراخنای خود، یکی از موضوعات اساسی روان‌شناسی دین و فلسفة دین معاصر است؛ چنانکه شکل‌گیری نگرة تجربة دینی و گسترة مباحث آن در غرب، عمدتاً در پی چالش‌های فیلسوفانی چون دکارت، هیوم و کانت که براهین کلامی مدرسی را مورد تردید قرار دادند، به‌وجود آمد و با اندیشه‌های شلایرماخر گسترش یافت. شلایرماخر در اثر معروف خود، ایمان مسیحی، مدعی شد تجربة دینی، تجربه‌ای معرفت‌بخش و عقلانی نیست، بلکه «احساس وابستگی مطلق» است. بحث تجربة دینی یکی از مباحث بسیار مهم از قرن هجدهم به بعد بوده و از آن دوره تاکنون، اندیشمندان عرصه‌های مختلف مطالعاتی همچون فلسفة دین، کلام جدید، علم‌الادیان، روان‌شناسی دین و... در باب چیستی و ماهیت آن، گسترة مطالعاتی آن، کارکردش در زندگی انسان و گوهری بودن دین یا صدق و کذب آن، به‌نحو ثبوتی یا سلبی، اظهار نظرهای مختلف کرده‌اند. ازجمله، پدیدارشاسان و فیلسوفان دین، برای دین ابعاد و ویژگی‌هایی ترسیم کرده‌اند که یکی از آنها بُعد تجربی دین است. در اندیشة ساخت‌گراهایی مثل پراودفوت و کتز، که بیشتر در تبیین تجربة دینی بر بعد عرفانی آن تأکید دارند، ماهیت تجربة دینی متأثر از شبکه باورها و مفاهیم ذهنی فاعل شناساست و تجارب خالی از باورها و مفاهیم (برخلاف رویکرد ذات‌گراها)، وجود ندارند. در پژوهش حاضر سعی ما این‌است که دو رویکرد مذکور را با عنایت به سازه‌های آنها تحلیل کنیم و مقایسه‌ای در مورد وجوه متفاوت یا مشترک این‌دو دیدگاه ارائه دهیم.

ما از طریق اصوات زبانی که تولید می­کنیم، انتظار داریم مخاطبان­مان اطلاعاتی جدید از جهان دریافت کنند. نشانه­های زبانی به­عنوان آواهای صوتی، خودشان حامل اطلاعاتی از جهان نیستند و این کار شنونده است که با توجه به دانش پیش­زمینه­ای­اش از جهان، یک عبارت را در یک آن، بفهمد و واکنش متناسب با آن را انجام دهد. توضیح این رفتار سادة زبانی یعنی فهمیدن عبارت­های زبانی در یک آن، با توجه به پیش­داشته­هایی که از جهان داریم، بسیار پیچیده است. در این مقاله سعی می­کنیم نشان دهیم که برای تبیین این مسئلة پیچیده، با یک دو راهی روبه‌رو هستیم. از یک‌سو، باید جایگاه بارهای فرهنگی‌ـ‌تاریخی را نه در چیزی بیرونی (صوتی یا غیرصوتی)، بلکه در ذهن بدانیم، و از سوی دیگر، باید معقتد باشیم بارهای فرهنگی‌ـ‌تاریخی خارج از شخص و ذهن او، وجود دارند و به همین دلیل، اصوات زبان می‌توانند حامل اطلاعاتی جدید از جهان باشند. در اینجا پیشنهاد می­کنیم برای درک بهتر این دوراهی به‌جای مفهوم ذهن، یا تئوری­هایی که توسط شهود عرفی دربارة ذهن هدایت می‌شوند، بر مفهوم مغزـ‌‌بدن متمرکز شویم. نشان خواهیم داد که با تمرکز بر مفهوم مغز‌ـ‌بدن این دوراهی تبدیل به مسئله­ای پیش­پا افتاده می­شود.

دین از مهم‌ترین پدیده‌های بشری است که در هر دوره تاریخی، جایگاهی ویژه در دستگاه نظری اندیشمندان و متفکران حوزه علوم انسانی داشته است. بسیاری از اندیشمندان، دوران مدرنیته و ظهور عصر روشنگری را دوران افول دین دانسته‌اند. اما ظهور عصر پست‌مدرنیته زنگ خطری برای عصر مدرن و مفاهیم برساختۀ این دوره بود. در این پژوهش سعی بر آن است که مقوله‌ای چون دین را از منظر اندیشمندان پست‌مدرن مورد بررسی قرار دهیم. بر همین اساس، دین از منظر اندیشمندان جریان‌ساز پست‌مدرن چون دلوز، دریدا، لیوتار و بودریار بررسی شده و نوع نگاه هر کدام به دین را بر مبنای دستگاه نظریاش مورد بررسی قرار داده‌ایم. نتایج این بررسی نشان داد که دین در عصر پست‌مدرن نیز با تناقض‌های متعددی روبه‌رو است که این تناقض‌ها نشان‌دهنده عدم سازگاری بنیان‌های معرفتی دین و پست‌مدرنیته است. بر مبنای نتایج این پژوهش و نوع نگاه متفکرین پست‌مدرن، می‌توان ادعا کرد که بنیان‌های معرفتی و شناختی دین و پست‌مدرنیته، با یکدیگر سازگاری ندارند.

اختیار از مباحث مهم در فلسفة برگسون است. او تمام استدلال‌های مخالفان اختیار یعنی حتمیت‌گرایان و اختیارگرایان را نوعی نمادسازی هندسی ناشی از خلط زمان با فضا می‌داند و آنها را نفی می‌کند. از دیدگاه وی، حتمیت‌گرایان از دو طریق قانون بقای انرژی و تجربة روان‌شناسانه، دو گونه حتمیت فیزیکی و روانی را مطرح می‌کنند و طرف‌داران اثبات عقلی اختیار نیز با استفاده از قدرت خیال، فعل را پس از انجام آن در نظر گرفته‌اند که این امر تصویر فعل در فضاست، نه خود فعل، چراکه خود فعل در حین اجراست. اما اختیار برگسون مبتنی بر زمان حقیقی (دیرند) است و از نظر وی، دیرند افق دنیای درون است که برخلاف زمان ریاضی (زمان دروغین)، دارای ویژگی توالی بدون تمایز است. اختیار از این بستر ظهور می‌کند و ما به‌طور بی‌واسطه (شهودی) آن را درمی‌یابیم. بنابراین، اختیار مد نظر برگسون، غیر قابل تعریف است، چراکه اگر به‌مدد کلمات و مفاهیم و عقل، آن را تعریف کنیم، آن را تحریف کرده‌ایم، زیرا این‌ها نمادهای فضایی فعل آزادند، نه خود آن.