جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براساس نظر برخی از پژوهشگران حوزه تصوف، به‌ویژه ابن‌عربی، نظریه «وحدت شخصی وجود» ریشه در مکاشفات اهل سلوک دارد و از منظر عقلانی و برهانی قابل تبیین نیست؛ بااین‌حال، تعدادی از محققان صوفی تلاش کرده‌اند تا با استناد به ادله و قواعد فلسفی، این نظریه را به‌طور عقلانی تبیین کنند. این ادله در طول تاریخ مورد نقد و بررسی اندیشمندان مختلف قرار گرفته و بسیاری از آن‌ها رد شده یا ادعاهایی بی‌پایه شناخته شده‌اند. در میان این ادله، قاعده «بسیط الحقیقة» یا استدلال بر «نامتناهی و نامحدود بودن حق‌تعالی» به‌عنوان یکی از معدود دلایلی که هنوز هم مورد توجه پژوهشگران قرار دارد و به‌عنوان دلیلی مستحکم تلقی می‌شود، مطرح است. با توجه به اهمیت این قاعده و ادعای طرفداران آن مبنی‌بر عدم نقدپذیری‌اش، پژوهش حاضر به بررسی انتقادی این قاعده اختصاص یافته است. این تحقیق، برخلاف رویکردهای پیشین، به تحلیل دقیق اقسام تبیین‌ها و تقریرهای مربوط به قاعده بسیط‌‌الحقیقة پرداخته و اشکالات وارد بر آن را بررسی می‌کند. با استفاده از روش‌های عقلی و استدلالی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، پانزده نقد بر این قاعده ارائه شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نمی‌توان از قاعده مزبور برای اثبات نظریه وحدت شخصی وجود بهره گرفت؛ زیرا این قاعده نه‌تنها دچار تهافت درونی است و تبیین صحیحی ارائه نمی‌دهد، بلکه با دیگر مبانی وجودشناسی و خداشناسی، ازجمله وحدت تشکیکی وجود نیز تناقض دارد.

مسئله راهنماشناسی در تصوف از مباحث زیربنایی و محوری در بینش صوفیان بوده که عمدتاً ذیل مفاهیمی نظیر «انسان کامل» و «ولایت» بررسی می‌شود. مطالعه تاریخچه مباحث راهنماشناسی، از دگرگونی مبانی و مفاهیم این مسئله در ادوار مختلف حکایت دارد. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی ازطریق جمع‌آوری گزارش‌های کتابخانه‌ای، سعی در کندوکاو درباره پیشینه راهنماشناسی صوفیه داشته و در پی آن است که ابتدا به مفهوم صدق و جایگاه و تاریخچه آن در منظومه مباحث راهنماشناسی صوفیان نخستین بپردازد و به‌‌دنبال آن، سیر گذار از مفهوم «صدیق» به «ولی» را با نظر به عوامل مهم در این تبدّل رأی، بررسی کند. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد، صوفیان نخستین، بحث از مقام و جایگاه انسان کامل را غالباً ذیل عنوان «صدق و صدیق» تعریف می‌کردند، نه «ولی و ولایت». علت این مسئله نیز غلبه گرایش‌های مذهبی و کلامی بر رویکرد‌های عرفانی آن‌ها بود، چه اینکه قاطبه مشایخ تصوف تا حوالی قرن ششم ق، در زمره پیروان مذاهب اهل‌سنت به شمار می‌رفتند و در نگاه مسلمان سنی مذهب، مفهوم «صدق» و «صدیق» که در شخصیت «ابوبکر بن ابی‌قحافه» مصداق می‌یافت، نشانِ بالاترین مرتبه‌ای بود که یک مسلمان می‌توانست به چنگ آورد؛ اما با گذشت تاریخ و هم‌زمان با گرایش صوفیان به تعالیم شیعی، بحث از صدق و صدیق نیز به محاق رفته و عنوان ولی و ولایت جایگزین آن شده و در نهایت شالوده تمام مباحث راهنماشناسی و انسان‌شناسی در تصوف قرار گرفت.

نظریۀ وحدت وجود، یکی از مباحث جنجالی در عرصۀ خداشناسی است که از دیرباز تاکنون در گسترۀ وسیعی از مشرق تا مغرب‌زمین مطرح شده است. این دیدگاه عمدتاً توسط عارفان و اهل شهود در ادیان و آیین‌های مختلف بیان شده، اما مکاتب فلسفی نیز از آن غافل نبوده‌اند؛ به‌طوری‌که می‌توان ردپای آن را از فلسفه‌های یونانی و رومی تا فلسفۀ صدرایی مشاهده کرد. این جستار با رویکرد توصیفی و تحلیلی و بر پایۀ داده‌های کتابخانه‌ای، به معرفی مشهورترین قائلین به وحدت وجود در مکاتب و ادیان غیراسلامی می‌پردازد. بدین منظور، ابتدا به بررسی ادیان و مکاتب باستانی از هند تا یونان و روم پرداخته می‌شود، سپس به ادیان ابراهیمی مانند مسیحیت و یهود نگاهی می‌اندازد تا ردپای وحدت وجود را در هریک از این مکاتب شناسایی کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که وحدت‌گرایی در الهیات و اعتقاد به وحدت خالق و مخلوق تنها مختص صوفیان مسلمان نیست، بلکه این نظریه در سایر مکاتب و ادیان نیز با عبارات متفاوت مطرح شده است. همچنین، فاصله گرفتن از تعالیم رسمی ادیان و سلوک باطنی، گاه می‌تواند به گرایش به این دیدگاه منجر شود.

بررسی و تبیین مفهوم توحید در اسلام، همواره از مباحث مناقشه‌برانگیز میان اندیشمندان بوده است، به‌گونه‌ای که تفاوت در برداشت‌ها و تفسیرها از توحید اسلامی، گاه به ظهور فرقه‌های متعدد انجامیده است. اهل تصوف با تکیه بر دریافت‌های درونی و ذوقی، نظریه‌های متنوعی را در باب توحید مطرح کرده‌اند که نظریۀ «وحدت شخصی وجود»، از برجسته‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود. این نظریه که در ابتدا مبتنی‌بر مکاشفات قلبی و تجارب عرفانی بود، به‌تدریج مورد استناد به آیه‌ها و روایت‌های اسلامی قرار گرفت و به‌نوعی تلاش شد تا ادله‌ای نقلی برای آن ارائه شود. در این پژوهش، با بهره‌گیری از روش توصیفی-‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به بررسی و نقد ادله قرآنی صوفیه درزمینۀ وحدت شخصی وجود پرداخته‌ایم. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که استنادهای قرآنی صوفیان برای اثبات این نظریه از منظر روش‌شناسی دارای کاستی‌هایی بوده و از منطق علمی بهره نمی‌برد. افزون‌بر این، آیه‌های مذکور که صوفیه به آن‌ها استناد کرده‌اند، هیچ‌گونه دلالتی بر نفی کثرت موجودات و اثبات وحدت مطلق ندارند؛ بنابراین، چنین برداشت‌هایی از آیه‌های قرآن، نیازمند دقت بیشتری است تا به نتایج متقن‌تری منجر گردد.

ولایت از اهمّ آموزه‌های جریان تصوف و از جمله اساسی ترین نقاط اشتراک و پیوند «تصوف» با «تشیع» دانسته می‌شود. صوفیان از همان سده‌های نخستین، مبانی و اصول عملی خود را عمدتاً بر مفهوم «ولایت شیخ» استوار ساختند و همین رویکرد، آن‌ها را متمایل به مذهب تشیع و عقائد شیعه جلوه می‌داد و امروزه جمعی از محققین با استناد به وجودِ اصل ولایت در این دو جریان، بر این نظر‌اند که رابطه جریان تصوف و تشیع اینهمانی است و این دو مکتب ذاتاً تمایزی با یکدیگر ندارند. منتقدین صوفیه اما با تاکید بر اختلاف نظر این دو جریان در بیان چیستی، کارکرد و شمول ولایت، بر جداسازی تصوف از تشیع پای می‌فشردند. این نوشتار، با روش توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای، به پژوهش در مکتوبات چهار مورد از شاخص ترین فرق صوفیه اهل‌سنت یعنی «نقشبندیه»، «قادریه»، «سهروردیه»، «شاذلیه» پرداخته تا نگاه آن‌ها به آموزه ولایت را بررسی نماید. از همین رو چیستی ولایت، جایگاه و اهمیت آن و همچنین اقسام و شئون ولی را در نگاه ‌هرکدام از این جریانات مطالعه کرده و نهایتاً به این مهم دست یافته است که فرق صوفیه علی رغم اختلافات گونه گونی که در‌اندیشه‌ها و سلوک خود دارند، نگاه مشابهی به مقوله ولایت مرشد داشته و در تبیین معنای آن را بر همان مفهوم برساخته «فناء فی الله» تکیه داشته و عمدتاً اوصاف و شئون و کارکردهای یکسانی هم برای اولیاء در نظام آفرینش ذکر کرده‌اند و همین مسئله می‌تواند تمایز نگاه صوفیان با شیعیان در مسئله ولایت را نمایانگر باشد.

جریان تصوف به دو بخش نظری و عملی تقسیم می‌شود که بخش عملی آن، درباره کیفیت سیروسلوک الی‌الله و لوازم و بایسته‌های آن بحث می‌کند. این سیروسلوک، اصول و قواعدی دارد که از مهم‌ترین آن‌ها انتخاب «مرشد طریقت» و «تبعیت محض» از اوست. سالک باید حلقه ارادت به مراد را بر گردن انداخته و در برابر او، تسلیم محض و مطیع بی‌چون‌وچرا باشد. تبعیت محض از استاد، به معنای تعبّد در اطاعت بوده و به حجیت و منجزیت تمامی اقوال و افعال او می‌انجامد و بر همین منوال، سنجش دستورات مرشد با منقولات (آیه‌ها و روایت‌ها) لازم نبوده و دستورات مرشد عین دستور حقّ است؛ اما این نگاه با برخی از اصول اعتقادی و مبانی معرفتی مسلمانان در تضاد است. به همین جهت بزرگان صوفیه، برای اثبات این نظریه و مشروع جلوه دادن آن، به مجموعه‌ای از ادله و قواعد استناد کرده و این نگاه خود را بر مبانی مشخصی استوار ساخته‌اند. این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی و مبتنی‌بر داده‌های کتابخانه‌ای، به بازخوانی مهم‌ترین ادله و مبانی صوفیه در موضوع اطاعت مطلق از مرشد پرداخته و این دلایل را ذیل سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرده است: ادله کلامی و اصول فقه، ادله مبتنی‌بر عرفان نظری و ادله نقلی. سپس نوع استدلال و مدعای صوفیه در هرکدام از این موارد را به چالش کشیده و نهایتاً مدعای صوفیه در اطاعت مطلق و تبعیت محض از مرشد را ناتمام و غیرقابل اثبات یافته است.