جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با کشف قانون دوم ترمودینامیک بسیاری از اندیشمندان پی بردند که این قانون می‌تواند مؤیدی برای آغازمندبودن جهان باشد و با بهره‌گیری از برهان حدوث می‌تواند در مسیر اثبات وجود خداوند به ‌کار برده شود. یکی از دانشمندانی که این مسیر را پیموده، ولیلیام کریگ است. وی در اثبات حدوث عالم دو دلیل فلسفی و دو دلیل تجربی ارائه می‌دهد که در بخش دلایل تجربی، به این قانون متوسل می‌شود. در این نوشتار امکان مطرح‌نمودن تمام چالش‌های پیشِ‌رو نبود؛ لکن سعی شده است با بیان چهار چالش اصلی، دنبال این پرسش باشیم که آیا احتمال نقض این قانون و به‌تبع زیر سؤال‌بردن براهینی که از این قانون در مقدمات خود بهره می‌گیرند، وجود دارد یا خیر؟ شواهد امر نشان می‌دهند، اغلب چالش‌های پیشِ‌رو، پاسخ درخور یافته‌اند؛ لکن یافته‌های جدید در عرصۀ فیزیک کوانتوم و نقض این قانون در سطح نظری، باعث می‌شود با احتیاط بیشتری نسبت به قطعیت این قانون و به‌تبع پیامدهای الهیاتی آن بپردازیم.

کریگ دو برهان برای اثبات حدوث جهان اقامه کرده است. برهان اول مبتنی بر استحاله تحقق بینهایت بالفعل و برهان دوم با فرض امکان تحقق بینهایت، تحقق آن به شکل تدریجی را محال میداند. دومین برهان مبتنی بر نظریه داینامیک زمان است. اندرو لوک مدعی است میتواند با تغییر در صورتبندی برهان، حتی با فرض نظریه استاتیک زمان، از برهان دفاع کند. او سه استدلال برای حدوث جهان در نگاه استاتیک بیان کرده است. استدلال اول تناقض رسیدن به پایان یک بی پایان، استدلال دوم عدم امکان عبور از محدود و رسیدن به نامحدود و سومین استدلال به شماره در امدن بینهایت در فرض ازلی بودن جهان است. ما در این مقاله هر سه استدلال لوک را غیر منتج میدانیم و با فرض نظریه استاتیک، استدلال های او نتیجه بخش نیستند.

یگانگی، تشخص و بساطت و صفات کمال مثل علم و قدرت مطلق، از مهم‌ترین صفات خدای ادیان ابراهیمی است. الهی‌دانان همواره پس‌از اثبات وجود خدا، برای اثبات صفات او برهان اقامه کرده‌اند. در فضای الهیات غربی، نوعی از براهین خداشناسی، براهین کیهان‌شناختی است. در نسخه‌های متفاوت این برهان، نشان داده می‌شود که کیهان (مجموعۀ ممکنات عالم) برای تبیین‌پذیری، نیازمند موجودی ضروری است که وجودش (فعل ارادی‌اش)، کیهان را موجه می‌سازد. نسخه‌های متفاوت عموماً در این نکته مشترک‌اند که نتیجۀ آن‌ها چیزی بیش از اثبات یک موجود ضروری نیست. می‌توان این مرحله را مرحلۀ اول براهین کیهان‌شناختی نامید. پراس در مقاله‌ای مروری می‌پرسد: «آیا این موجود ضروری این برهان، دارای صفات خدای ادیان توحیدی است؟» (مرحلۀ دوم) به تعبیر گلمن «آیا آن موجود، یکتا و دارای صفات کمال است؟» (مرحلۀ سوم) و آیا دارای صفت تشخص و فاعلیت ارادی است؟ راسموسن و گلمن کوشیده‌اند تا از مسیر برهانی این خلأ معرفتی را پر کنند و به این اشکالات پاسخ بگویند. جرومه گلمن، با استفاده از تقریر مبتنی‌بر اصل دلیل کافی ضعیف گیل‌پراس از برهان، با فرض یکتایی موجود ضروری، نتیجه گرفته است این موجود قدرت (و به یک معنا علم) مطلق دارد. راسموسن سعی کرده با معرفی اصل علّی معتدل و استفاده از قاعده‌ای که ریشه در کلمات دانس اسکوتوس دارد، قدرت مطلق را ثابت کند: «هر متناهی، می‌توانست کم‌تر یا بیشتر از آنچه هست باشد.» مضمونی که مشابه آن از امام رضاg روایت شده است. او تلاشی ناتمام در اثبات دیگر صفات الهی نیز داشته است. به نظر می‌رسد ادبیات الهیاتی مغرب‌زمین برای پرکردن این شکاف برهان کیهان‌شناختی، هنوز راه درازی در پیش دارد.

در اندیشۀ فلسفی الهیاتی غربی، در میان براهین خداشناسی، استدلال‌های ‌کیهان‌شناختی ازجمله شناخته‎شده‌ترین ادله، برای اثبات مبدأ الهی این جهان دانسته می‌شوند. الهی‌‌دانان غربی با توجه به سابقۀ این برهان‌ها در ساختار معرفتی مشرق‌زمین و به‌ویژه اندیشمندان مسلمان، پیوسته در پی ارائۀ صورت‌بندی‌های مختلفی از این براهین برای بهینه‌ساختن و مَصون داشتنشان از اشکال‌های احتمالی بوده‌اند. یکی از بنیادی‌ترین فاکتورها در شاکلۀ بسیاری از این استدلال‌ها، مبتنی‌بودن آن‌ها بر هریک از «اصل علیت» یا «اصل دلیل کافی» است که نسبتاً نوپدید است. اصل دلیل کافی نیز همچون اصل علیت از ریشه‌هایی دیرینی برخوردار بوده و سابقۀ آن به فلاسفۀ پیشاسقراطی یونان باز می‌گردد؛ ولیکن گوتفرد لایبنیتس، متفکر آلمانی‌تبار، تلاش بسیاری برای‌گسترش آن در مجامع علوم انسانی کرد. در این مقاله برآنیم که با مطالعۀ تفاوت‌های اصل علیت و اصل دلیل کافی، اختلاف‌های ساختاری صورت‌بندی‌های مبتنی‌بر این دو اصل را بازیافته و در ادامه بررسی کنیم که کدام بنیان، نتیجۀ برهان را به آنچه الاهیات اسلامی، خدا معرفی می‌کند، نزدیک‌تر می‌سازد.

اصل دلیل کافی، یکی از بنیان‌های عقلانی فکر انسانی است که در مباحث کیهان‌شناختی، از ارکان مهم تلقی می‌شود. این نگاشته بر آن است تا با ارائۀ جدیدترین براهین مدافعین و منتقدین کارآمد این اصل، به‌ویژه افرادی مانند الکساندر پروس، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اندیشمندان خداباور و نگاه‌های نئوهیمیستی و مکتب ذات‌گرایی، منشأ تقابل این دو نوع نگاه را به بوتۀ نقد و نظر بگذارد. در نگاه پروس، عدم پذیرش این اصل مخاطب را به‌سوی نوعی شک‌گرایی مفرط در حیطۀ شواهد عینی، خواهد کشاند. وی معتقد است که در صورت غلط‌بودن این بنیان، حقایق طبیعی دیگر بدون علت اتفاق خواهند افتاد و با تصادفی‌شدن این رخدادها‌، دیگر هیچ‌گونه دریافت معرفتی، ممکن نخواهد بود. همچنین در صورت بطلان این اصل،‌ معتقد است که ما یک نوع ناقضی داریم (Defeater) که ممکن نیست نقض شود (Defeater’s defeater) که خود از بین برندۀ اعتبار علوم تجربی (Science) است. در نگاه منتقدین، پذیرش این اصل باوجود مثال‌های نقض، منطقی نیست. تبیین نگاه پروس و اعتبارشناسی پاسخ‌گویی وی به شبهات خداباوری،‌ از داشته‌های مهمِ این نوشتار خواهد بود.

براهین کیهان‌شناختی با تمرکز بر جهان مادی، به دنبال اثبات موجودی هستند که وجود جهان را به آن نسبت دهند. «برهان مبتنی بر امکان» یکی از این براهین است که از اصل علیت به عنوان یک اصل بدیهی استفاده می‌کند. در قرن 17، لایبنیتس اصل دلیل کافی را به جای علیت معرفی کرد که بیان می‌کند هر پدیده‌ای ضرورتاً دلیلی دارد. گیل و پراس نسخه ضعیف‌تری از این اصل ارائه کردند که وجه امکان را جایگزین وجه ضرورت می‌کند. این برهان جدید، حقیقتی ممکن را که بازگوکننده وجودی ضروری است، نتیجه می‌گیرد. با این حال، این برهان اطلاعات زیادی درباره خصوصیات آن موجود ضروری نمی‌دهد. گیل و پراس برهان خود را با استفاده از مفهوم «جهان‌های محتمل» و سیستم منطقی S5 تبیین می‌کنند. انتقادهای زیادی به این برهان وارد شده که بیشتر به لوازم ناپذیرفتنی آن اشاره دارند. گیل و پراس نیز به این انتقادات پاسخ داده‌اند. به نظر می‌رسد که هر دو طرف بیشتر به لوازم سخن خود توجه دارند تا به براهین مخالفین. در نهایت، گیل و پراس با برهانی نادرست به نتیجه‌ای رسیده‌اند که می‌توان از آن دفاع منطقی کرد و تصویری شهودی از آن ارائه داد؛ یعنی حقیقتی ممکن که گزارشگر یک موجود ضروری مختار است، مانند فعل خداوند در خلقت که دلیل وجود جهان است.

برهان نظم و در کنارش برهان تنظیم ظریف «زیست‌شناختی» و نیز برهان تنظیم ظریف «کیهان‌شناختی» که با استقبال خوبی در میان عامۀ مردم مواجه است، همواره مورد مناقشۀ فیلسوفان بوده است. در فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ غرب، اشکالاتی به این برهان وارد شده است. در این میان الیوت سوبر، با طرح دو اصل «راستی‌آزمایی» و «اثر مشاهدۀ گزینشی» دو نقد اساسی به این برهان‌ها دارد که با پاسخ‌هایی روبه‌رو شده که البته بی‌پاسخ نمانده است. در این مقاله پس‌از شرح دیدگاه‌های سوبر دربارۀ این دو اصل، نشان داده‌ایم که اگر برهان نظم را به‌صورت صحیح بررسی کنیم، قابل‌ راستی‌آزمایی است و اساسش مشاهدات گزینشی نیست و در ادامه نشان داده‌ایم که فرضیۀ خلقت بر فرضیۀ تصادف یا صدفه ترجیح دارد و چیزی که باعث شده است سوبر این دو اصل را با برهان نظم ناسازگار ببیند، دو مغالطه‌ای است که آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.

الهیات طبیعی در یک اصطلاح آن، به معنای استفاده از مقدمات تجربی و یافته‌های علوم طبیعی در خداشناسی و به‌طور خاص، براهین اثبات خدا به کار می‌رود. این پروژه، قدمتی طولانی دارد و در فضای معاصر نیز از یک ‌سو با توجه به اقبال به علوم طبیعی و ازسوی‌‌دیگر برخی یافته‌های خاص این علوم یا برخی تنگناهای تبیینی آن‌ها، رونق پیدا کرده است. به‌صورتی که پروژۀ الهیات طبیعی، به‌اصطلاح فوق، در نوک پیکان مقابله با الحاد علمی جدید قرار گرفته است. ریچارد سویین‌برن، به‌عنوان یکی از مشهورترین فیلسوفان دین معاصر، از برجسته‌ترین متفکرین این پروژه به‌حساب می‌آید؛ به‌گونه‌ای که پژوهش در حیطۀ الهیات طبیعی، بدون ارجاع به آرای او معمولاً، ناقص تلقی می‌شود. او به‌تصریح خودش، به‌دنبال این است که فرضیۀ وجود خدا را به‌عنوان یک فرضیۀ تجربی، با شواهد علمی تأیید و درنتیجه وجود خدا را به‌عنوان بهترین تبیین برای برخی یافته‌های تجربی به کرسی بنشاند؛ اما به نظر می‌رسد در فلسفۀ اسلامی، ضوابطی وجود دارد که امکان چنین طرحی را محدود می‌کند. در این مقاله پس‌از مروری کوتاه بر طرح الهیات طبیعی سویین‌برن و تحلیل آن، به واکاوی انگیزه و دلایل او برای این طرح، مبادی الهیاتی و معرفت‌شناسانۀ آن و نقدهای وارد بر آن خواهیم پرداخت. در گام دوم، علاوه‌بر نقدها و تحلیل‌های اصیل این مقاله، تمامی نقدهای موجود در اهم آثار فارسی دربارۀ برهان سویین‌برن، تقریر و ارزیابی شده و در دودسته نقدهای وارد و ناوارد دسته‌بندی شده‌اند.