جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از زندگی پس از مرگ یکی از جذاب‌ترین موضوعاتی‌ست که از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول داشته است. ادیان گوناگون و مکاتب فلسفی رنگارنگ هریک کوشیده‌اند تا پاسخی برای این مسئله‌ی اساسی پیدا کنند. نویسنده‌ی این مقاله نیز تلاش کرده است تا به بررسی این مهم بپردازد. زاگزبسکی با دست‌مایه قرار دادن داستان مشهور زیبای خفته، سعی می‌کند تا به استخراج نتایج فلسفی خاصی مبادرت ورزد که می‌توانند در مسئله‌ی زندگی پس از مرگ راه‌گشا باشند. نکته‌ی بسیار مهم آن است که نویسنده در کنار بهره بردن از بصیرت‌های فلسفه‌ی قرون وسطا، به‌ویژه ملاحظات قدیس توماس آکویناس، از دغدغه‌های امروزین نیز غافل نبوده است. به‌دیگرسخن زاگزبسکی سعی دارد تا در متن جهان‌بینی علمی که قوانین طبیعت را سخت محترم می‌شمارد، فضایی برای سخن گفتن از رستاخیز جسمانی باز نماید. درست است که پریانِ داستانِ زیبای خفته، قدرت جادویی محدودی برای دست‌کاری معجزه‌آسا در برخی روندهای طبیعی دارند اما نه باشندگانی ماورای طبیعی هستند و نه از قدرت مطلق برخوردارند. علاوه بر این زاگزبسکی می‌کوشد تا انسان‌شناسی ویژه‌ای را بسط دهد که هم از مشکلات ماده‌باوری پرهیز کرده باشد و هم از معضلات قول به ثنویت جوهری رها گردد؛ وی این مهم را با توسل به طرحی کم‌وبیش ارسطویی به انجام می‌رساند به‌طوری‌که صورت‌های جوهری نه مانند مُثل افلاطونی یا ارواح بهشتی، اموری آن‌جهانی هستند نه آنکه قابل فروکاستن به ویژگی‌های مادی و طبیعی‌اند بلکه نفس در عین استقلال از بدن با آن در وحدتی‌ست که دوام نفس را بدون بدن و نیز دوام بدن را بدون نفس ناممکن می‌سازد. در پرتوی درک اخیر، زاگزبسکی با طرح آزمایش‌های ذهنی نشان می‌دهد که رستاخیز جسمانی دست‌کم در سطح مفهومی و در صورت دارا بودن قدرتی محدود ممکن است. هرچند آنچه پریان داستان می‌کنند از نگاه ما نوعی جادوگری محسوب می‌شود اما امکان مابعدالطبیعی زنده شدن پس از مرگ را در همین جهان به نمایش می‌گذارد. در پایان خاطرنشان می‌کنیم که پاورقی‌ها از سوی مترجم هستند و با اعداد لاتین نشان داده شده‌اند حال‌آنکه پی‌نوشت از مؤلف است و با اعداد فارسی آمده، نیز مطالب درون قلاب‌ها از مترجم و مطالب درون کمان‌ها از مؤلف هستند.

مباحث معدودی در فلسفه اسلامی مورد توجه قرار گرفته اند؛ آنگونه که بحث علیت غزالی در مسئله هفدهم کتاب تهافت الفلاسفه به همراه پاسخ ابن رشد در کتاب تهافت التهافت چنین وضعیتی دارند. سؤالی که اغلب پرسیده می شود این است که تا چه اندازه غزالی می تواند یک فیلسوف موقع گرا نامیده شود؟ یعنی اینکه آیا او در محدود کردن عامل علّی به فقط خدا پیرو متکلمین است؟ آنچه که به طور کلی در مطالعات پیشین مورد اشاره قرار نگرفته، این پرسش است که غزالی و ابن رشد هر دو در مسئله هفدهم مسلّم گرفته اند که تئوری علیت تا چه اندازه برای تبیین معرفت بشری کافی است؟ در این مقاله نشان خواهم داد که نظریات غزالی و ابن رشد در باب علیت پیوند وثیقی با معرفت شناسی آنها دارد. تفاوت بین این دو اندیشمند به طور فشرده اینگونه می تواند خلاصه شود: پارادیم معرفت بشری در ابن رشد علوم برهانی است اما برعکس، پارادایم معرفت انسانی در غزالی حداقل شامل وحی می شود. با این وجود هر دو معتقد به امکان علم ارسطویی و وفادار به اصول او باقی ماندند. از این رو معتقدم که دیدگاه غزالی در مسئله هفدهم، انتقاد از فلسفه در کتاب تهافت را تحت الشعاع قرار داده است. یعنی فلسفه ذاتاً ناسازگار نبوده، بلکه صرفاً محدود به یک حوزه خاص است. البته من این دیدگاه را به نحو اجمالی با نظر توماس آکوئیناس مقایسه می کنم تا جایگاه این نظریه در یک فضای مأنوس تر مشخص شود.

این‌همانی فردی یا هویت شخصی ، یکی از مسائل اصلی مورد بحث در فلسفه نفس است. سؤال از اصل و ماهیت انسان و این‌ که چه عاملی باعث می‌شود فرد از تولد تا زمان مرگش یک شخص باقی بماند و چگونگی تشخیص این استمرار از مباحث مطرح در مسأله این‌همانی شخصی است. سؤال اصلی در این‌همانی شخصی این است که، دلیل منطقی و شرایط کافی برای اینکه فرد P2 در زمان T2 همان شخصP1 در زمان T1 باشد چیست؟ سؤال دیگر این است که با چه شواهد ظاهری یا تجربی و یا احیاناً غیرتجربی ما می‌توانیم حکم به این‌همانی شخصی بدهیم؟به چه دلیل، ما همان انسان ده سال قبل هستیم؟ چه دلیلی برای اثبات این ادعا داریم؟ عامل حفظ این وحدت در وجود ما چیست؟ از هنگام تولد تاکنون ظاهر بدن ما و حتی بسیاری از سلول‌های بدن ما تغییر کرده است، اما ما باز هم خود را همان فرد گذشته می‌دانیم. ممکن است در این میان بدن ما دچار تغییرات اساسی هم شده باشد: به‌عنوان مثال دست یا پای ما قطع شده باشد، آیا با وجود این تغییرات، ما هنوز همان فرد گذشته هستیم و این‌همانی ما حفظ شده است یا این‌که باید بگوییم ما تنها شبیه به فرد گذشته هستیم. این امر مسلم است که به لحاظ بدنی و ظاهری با فرد گذشته دارای این‌همانی نیستیم، اما آیا این گونه تغییرات باعث می‌شود که ما فرد دیگری باشیم؟ این سؤالات هرچند ساده به نظر می‌رسند ، اما سال های متمادی ذهن فیلسوفان نفس را به خود مشغول داشته است. سؤال از این‌همانی فردی و چیستی آن و چگونگی استمرار آن از جمله پرسش‌های اساسی و رایج در فلسفه نفس یا ذهن است. فیلسوفان ذهن پاسخ‌های متفاوتی به این گونه سؤالات داده‌اند ، اما آن چه مسلم است چگونگی دیدگاه آنان در باب حقیقت انسان تأثیر مستقیمی بر تبیین آنان از مسأله ی این‌همانی دارد

والترسترف در مقالۀ حاضر به این پرسش می‌پردازد که آیا آموزۀ عفو گناهکاران در الهیات مسیحی مستلزم نقض عدالت نیست. وقتی فردی مرتکب گناه می‌شود، نظر می‌رسد که مجازات او لازمۀ اجرای عدالت است. اما والترسترف معتقد است ترک مجازات و عفو با عدالت ناسازگار نیست. به باور او، نبخشیدن و تقاص گرفتن حق کسی است که به او ظلم شده، اما تکلیف او نیست. انصراف از مطالبۀ این حق نیز مستلزم نقض حقوق دیگران نیست. لذا می‌توان عفو کرد بدون آن که عدالت را زیر سوال برد. این باور مختص به دین مسیحیت است و اندیشمندان یونانی و رومی این طور فکر نمی‌کردند. از نظر آنان، مجازات یک متخلف علاوه بر حق قربانی، تکلیف قربانی است. متفکران کلاسیک در آغاز اجرای عدالت را مستلزم مقابله به مثل می‌دانستند، اما دیدگاه ایشان دربارۀ عدالت به مرور زمان تلطیف شد. آنان در نهایت پذیرفتند که در اجرای مجازات باید انصاف را دخیل کرد و مجازات را تخفیف داد، اما این بدان معنا نبود که مجازات در بعضی موارد می‌تواند به کلی حذف شود. از سوی دیگر، نظریه‌پردازان معاصر مجازات را به منزلۀ اعلام عمومی انزجار از فعل نادرست می‌دانند. بر این اساس، بدون اجرای مجازات قبح فعل نادرست از بین می‌رود. دیدگاه والترسترف دربارۀ این نظریه در قسمت دوم مقاله بیان خواهد شد.

ولترستورف که از نمایندگان معروف معرفت شناسی اصلاح شده است در این مقاله کوشیده است تا پاسخ جدیدی به چالش قرینه‌گرایی در زمینۀ باور به خدا ارائه نماید. ترجمۀ این مقاله در دو شمارۀ پیاپی منتشر می‌شود. در این قسمت 6 فقره از 14 فقرۀ مقاله به شرح زیر ارائه شده است: فقرۀ 1: قرینه‌گرایی لاک؛ نقش عقل در شکل‌گیری ایمان از نظر لاک؛ دلیل قابل بودن وجود خداوند از نظر لاک. فقرۀ 2: شامل: قرینه‌گرایی و الاهیات طبیعی. فقرۀ 3: رابطة قرینه‌گرایی و مبناگرایی از نظر پلَنتینگا؛ پیشنهاد طرح معیار جدیدی برای باور عقلانی؛ معنای باور عقلانی؛ رابطۀ نامعقول بودن و الزام به عدم اعتقاد؛ الزمات مختلف نسبت به باورها. فقرۀ 4: صورت‌بندی چیزوم از وظایف عقلانی؛ نقد و بررسی صورت‌بندی چیزوم؛ تأثیرات محیطی بر شکل‌گیری باورها. فقرۀ 5: سازوکارهای باورساز و میزان ضبط و مهار آنها؛ نظریة رید و انواع گرایش‌های باورساز؛ گرایش به استدلال؛ اصل استقرا؛ شرطی‌سازی عامل یا کنش‌نگر؛ نحوة ضبط و مهار سازوکارهای باورساز؛ موقعیتی بودن عقلانیّت. فقرۀ 6: بررسی موجه بودن در اعتقاد؛ تفاوت موجّه بودن و توجیه کردن. این مقاله از مقالات مهم در حیطۀ معرفت شناسی اصلاح شده است که تاکنون در سه اثر مختلف به زبان انگلیسی به چاپ رسیده است.

ابن هیثم یکی از دانشمندان نامدار تاریخ علوم ریاضی و طبیعی است. در سالیان گذشته پژوهشگران بسیاری به بررسی اندیشه‌های علمی او همت گماشته‌اند. یکی از نکات شایان توجه در اندیشه وی مسئله روش‌شناسی علمی و اصول نقادی در دانش است. هر چند پژوهش‌های بسیاری در سال‌های گذشته به روش‌شناسی علمی این دانشمند برجسته اختصاص یافته است ولی هنوز ابعاد تازه‌ای از رهیافت علمی او به مسئله روش‌شناسی علوم طبیعی و ریاضی قابل بررسی و تبیین است. مقاله پیش رو، به زاویه‌ای دیگر از مسئله روش‌شناسی علمی او پرداخته و پرسش‌هایی را در باره تأثیرپذیری جریان پسین علم و فلسفه، از او مطرح می‌سازد. در این راستا، این مقاله ابتدا چالش‌های تاریخی که میان پژوهشگرانی همچون رشدی راشد و عبدالحمید صبره وجود داشته را بر می رسد و پس از آن کوشش می کند برخی مفاهیم تازه‌یاب در ادبیات علمی ابن‌هیثم در باره روش‌شناسی علمی را فراروی خوانندگان قرار دارد. یکی از مفاهیم که در آثار ابن هیثم بدان پرداخته شده مفهوم «توقل» است که در این مقاله به بررسی معنایی این واژه و عبور ابن‌هیثم از دلالت آن نزد جاحظ و کندی اشاره ای می شود و به بررسی احتمال برگرفته شدن یکی از مفاهیم اصلی دکارتی از آن پرداخته می شود. همچنین این نگاشته اجمالا به طرح این پرسش خواهد پرداخت که طرح زمینه‌های مشترک در اندیشه کوپرنیکی و نقادی‌های علمی متداول در جهان اسلام ، چگونه در یک فرهنگ پاسخی چون پدیده مدرنیته یافت و در فرهنگی دیگر پاسخی دیگرگون.