جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به تحلیل جامع ابعاد فرامادی انسان در قرآن کریم، شامل روح، نفس، قلب، فؤاد، عقل، لب، سمع، بصر و فطرت پرداخته است. بیان مسئله این است که آیا این مفاهیم به یک حقیقت واحد اشاره دارند یا هرکدام نمایانگر بعدی مستقل و متمایز از وجود انسان هستند. نویسندگان با استناد به آیات قرآن و بهره‌گیری از متون تفسیری و فلسفی تلاش کرده‌اند ضمن تبیین کارویژه‌های هر بعد، تمایزات مفهومی و عملکردی آنها را مشخص کنند. روش تحقیق بر پایهٔ تحلیل مفهومی و تطبیقی بوده و با استفاده از منابع تفسیری و فلسفی، معنای هر واژه و کارکردهای آن تبیین شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که این مفاهیم، ضمن ارتباط با یکدیگر، دارای معانی و کارکردهای مستقل هستند. روح که مهم‌ترین بعد فرامادی انسان است، عامل حیات، اتصال به عالم غیب و جاودانگی انسان معرفی شده است. نفس مسئول تدبیر بدن و پذیرای تزکیه یا انحراف است. قلب به مثابهٔ مرکز ادراک معنوی و آزمون الهی عمل می‌کند. فؤاد محل تثبیت و تسکین در لحظات دشوار و همچنین آگاهی شهودی معرفی شده است. عقل و لب ابزار تمییز حقایق و هدایت اخلاقی‌اند. سمع و بصر علاوه بر دریافت اطلاعات حسی، ابزار درک معنوی و شناخت نشانه‌های الهی هستند. فطرت به منزلهٔ گرایش ذاتی انسان به توحید، حقیقت‌جویی و اخلاق عمل می‌کند. دستاورد اصلی این تحقیق روشن‌سازی تمایزات و پیوندهای میان این ابعاد است که به فهم بهتر هویت معنوی انسان و کارکردهای فرامادی او کمک می‌کند و بر اهمیت درک دقیق این مفاهیم در تفسیر صحیح آیات قرآنی تأکید دارد.

تحلیل و ارزیابی گسترۀ قاعدۀ لطف در اندیشۀ اصولیون، مسئلۀ اصلی تحقیق پیشِ روست. این تحلیل با پیش‌فرض وجوب لطف و با رویکرد بنایی، نه تحلیل مبنا، به ارزیابی نظریات اندیشمندان اصولی می‌پردازد؛ امری که به علت کمبود پژوهش در این زمینه، ضروری و لازم است. مهم‌ترین دستاوردهای تحقیق حاضر را می‌توان بدین شکل ترسیم کرد: رویکرد واجب‌کنندۀ لطف تنجیزی با مقتضای حکم عقلی سازگار نیست؛ زیرا عقل در حکم به وجوب لطف هیچ شرطی را غیر از تحقق موضوع دخیل نمی‌داند. نگرش وجوب لطف مطلق با سه تفسیر تبیین‌پذیر است که هر سه تفسیر، مردود و غیر قابل پذیرش است. مهم‌ترین اشکال رویکرد وجوب لطف ناتمام‌بودن مبنای آن است، به‌ویژه اگر مبنای این تفکیک تمسک به انصراف باشد. رویکرد وجوب‌گر لطف محصل با تعریف لطف مقرب ناسازگار است. نگرش وجوب لطف واقعی نیز اساساً ناظر به اشکال صغروی بر لطف است و جزء رویکردهای تضییق‌گر قاعدۀ لطف نیست. نگرش تفاوت میان برخی اقسام لطف و واجب‌دانستن بعضی، و مستحب‌دانستن برخی دیگر مورد پذیرش نگارنده است؛ هرچند باید تفسیر صحیح از آن ارائه کرد که با رویکرد مقبول در دو علم کلام و اصول سازگار باشد.

کندی فیلسوفی است که به صورت منسجم دربارۀ خداوند تفکر نکرده است. خدایی که او به تصویر می‌کشد، گاه شبیه خدای قرآن و گاه شبیه به خدای معتزلیان و گاه شبیه به خدای نوافلاطونیان است. همین تلقی‌های مختلف سبب شده است تا در آثار باقی‌مانده از وی بتوان نظرات مختلف دربارۀ پیدایی موجودات را دید. عده‌ای از مفسران به نظریۀ صدور در کندی قائل شده‌اند و عده‌ای دیگر نظریۀ خلق از عدم را مطرح کرده‌اند. با توجه به آنچه گفته شد، مسئلۀ اصلی این مقاله بررسی دیدگاه کندی و مفسران مهم او دربارۀ نظریۀ صدور و خلق از عدم است. روش گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای و روش تحلیل داده‌ها توصیفی - تحلیلی خواهد بود. نتیجۀ اجمالی‌ای که مقاله به آن دست یافته است، اینکه کندی با تفاوتی که میان فعل و عمل می‌گذارد معتقد می‌شود که خدا یا همان فاعل حق اول تام فعل دارد و فاعل‌های بالمجاز عمل دارند. این تفکیک سبب می‌شود که خلق از عدم به مثابۀ فعل خداوند در نظر گرفته شود و صدور به مثابۀ عمل فاعل‌های بالمجاز، و با این نظریۀ می‌توان گفت که کندی میان نظریۀ صدور و نظریۀ خلق از عدم جمع کرده است.

مطالعۀ زیست‌جهان آسیب‌دیدگان و پیروان جریان‌ها و فرقه‌های انحرافی نیازمند روش و اصول منسجمی است تا درمانگر را در مرحلۀ پیشادرمان یاری کند. زیست‌جهان یا جهان‌زندگی همان ذهنیت‌ها و آگاهی‌هایی است که در واکنش به حوادث و اقتضائات زمان در نهان انسان ساخته شده است و با فراهم‌کردن زمینه و بافتارها، رفتارهای بعدی انسان را مدیریت خواهد کرد. درمانگر برای آنکه اطلاع کافی از زمینه و علت‌های انحراف یا بیماری اندیشه‌ای به دست آورد، ابتدا ملزم به مطالعۀ زیست‌جهان بیمار به مثابۀ انجام آزمایش یا عکس‌برداری در علوم پزشکی است. در این فرایند، جهان‌درمانگری، جهان‌بیمار، جهان‌تعارضات، جهان‌اشتراکات و دیگرجهان به منزلۀ جهان‌زندگی فرقه‌ای، به طور دقیق مطالعه می‌شوند. آنچه در دیگرجهان، به منزلۀ جهان پنجم مورد مطالعه قرار می‌گیرد، مطالعۀ نوع بیماری پس از مطالعۀ زمینه و علل بیماری است. همۀ این مراحل، مقدمه و بستر مناسبی برای آغاز روند درمانی توسط درمانگر است. پس از پذیرش ضرورت مطالعۀ زیست‌جهان آسیب‌دیدگان فرقه‌ای برای استفاده در روند درمانی، چگونگی این مطالعه، پرسش اصلی نوشتار حاضر را شکل داده و در قالب پژوهش کاربردی - ‌توسعه‌ای در پی پاسخ به آن است.

تأثیر ابن‌تیمیه بر برخی جریانات تکفیری روشن است و همین ضرورت شناسایی و نقد مبانی وی را ایجاب می‌کند. به دلیل جایگاه خاص ادلهٔ نقلی در منظومهٔ عقاید دینی ابن‌تیمیه، در این مقاله با روش توصیفی‌ - ‌‌تحلیلی به این پرسش پاسخ داده شده که مبانی وی در استنباط عقاید دینی از منابع نقلی چیست و چه نقدهایی بر آن وارد است؟ انواع منابع، نسبت میان منابع و حجیت آنها، حجیت ظهور و حجیت خبر واحد و تواتر موضوعاتی است که در شناخت مبانی ابن‌تیمیه اهمیت دارد؛ همچنین انکار معنای مجازی در قرآن و انکار تأویل‌پذیری ادلهٔ نقلی، ازجمله: مبانی وی است که نقدهایی متعدد بر آن وارد است. مبانی ابن‌تیمیه در قبول خبر واحد نیز بدون اشکال نیست و وی در اطلاق اصطلاح خبر متواتر، بر برخی انواع خبر قطع‌آور دچار مسامحه در تعبیر شده است. بااین‌حال، نباید گمان بُرد نقد ابن‌تیمیه، همچون نقد دیگر سلفیان بدون تکلف است؛ همان‌گونه که نقد او با نقد محمد بن‌ عبدالوهاب که افکارش را به ابن‌تیمیه مستند می‌کند، همسان نیست. ابن‌تیمیه با دیدگاه‌های مخالفانش آشناست و جواب‌هایی را برای پاسخ‌های احتمالی آنها فراهم می‌کند؛ خصوصیتی که بسیاری از سلفیه از آن بی‌بهره هستند.

سبک تفسیر تنزیلی نیازمند دستیابی به جدولی اطمینان‌آور در ترتیب نزول و تنقیح مبانی نظری آن است. پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش است که سه روش روایی، اجتهادی و تلفیقی مطرح در دستیابی به جداول ترتیب نزول و دستاوردهای تفسیرنگاران تنزیلی، چگونه قابل ارزیابی است. بررسی توصیفی - ‌تحلیلی این مسئله نشان می‌دهد روش روایی محض به دلیل نیازمندی به مداقۀ سندی و محتوایی، روش اجتهادی محض به دلیل اطمینان‌آورنبودن و اختلاف در نتایج نمی‌تواند راهکاری مناسب در دستیابی به جداول ترتیب نزول باشد؛ اما روش اجتهای به دلیل جمع‎آوری نقاط مشترک در بیان ترتیب‌ سور و آیات و تعیین وجه تمایز آنها، به‌دست‌آوردن سیاق محتوای سوره‌های مورد اتفاق جدول‌ها، مقایسه‎ موارد اختلاف با توجه به سیاق و تعیین نظر معتبر، توجه به ترتیب‌های مختلف در تفسیر سور و ... بعد از بررسی سندی و توثیق راویان آن، و با دقت و تأمل در قرائن درونی و بیرونی سور، اختلاف برطرف می‌شود و اعتمادپذیر می‌گردد.

نقطهٔ مرکزی بحث‌های این مقاله در راستای توضیح چگونگی شکل‌گیری خودآیینی و آزادی انسان با استفاده از مبانی و رویکرد دین مسیحیت، در دوران جدید اروپاست. روش تحقیق این مقاله در چارچوب نگرش تاریخی - بنیادی است. دین مسیحیت با تفسیری خاص در فلسفهٔ جدید، دین فردیت، آزادی و رهایی انسان از مرجعیت بیرونی است. فلسفهٔ دکارت نیز به اعتباری، همچون دین مسیحیت دارای مضمون مرکزی آزادی است، و او جزء نخستین افرادی است که در تاریخ اندیشهٔ غرب، اولین گام‌ها را در راستای آزادی انسان از مرجعیت امر بیرونی برداشته است؛ زیرا نظریهٔ معرفت دکارتی راه را برای آزادی و استقلال بیشتر انسان برابر متعلق خارجی باز می‌کند و عقل را به منزلهٔ امری خودآیین و خودقانون‌گذار معرفی می‌کند که فقط به اصول خود اطمینان دارد و هیچ مرجعیتی را بالاتر از خود نمی‌داند. با این رویکرد، دین مسیحیت یکی از الزامات مهم نوع‌اندیشیدن دکارت است؛ اما مسیحیت برای آنکه بتواند مبنای همهٔ تحولات جدید قرار گیرد، به الهی‌دانی به نام توماس آکوئینی احتیاج داشت که بتواند پلی میان مبانی قدسانی مسیحی و رویکرد عرفی دنیای جدید باشد. در این مقاله، نسبت میان دین مسیحیت، انقلاب فلسفی توماس آکوئینی و فلسفهٔ آزادی دکارت مورد تأمل و پژوهش قرار می‌گیرد.