جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از وفات پیامبر اکرم (ص) قبایل عرب که پیش از آن به حکومت‌های متمرکز کمتر تمایل داشتند، به مرور زمان به نظام حکومتی متمرکز روی آوردند. موضوع مشروعیت خلافت، به­ویژه در میان شیعیان امامیه به یکی از موضوعات مهم در تاریخ اسلام تبدیل شد. شیعیان امامیه با تأکید بر اصول مشروعیت قدرت در اسلام، نظام معرفتی و اپیستمولوژیکی را پایه‌گذاری کردند که تأثیرات عمیقی بر جامعۀ اسلامی گذاشت. پژوهش حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه این نظام معرفتی در مناقشات مشروعیت خلافت عباسیان و علویان تأثیر گذاشته‌ است. با تحلیل متون تاریخی و روایی، مشخص شده است که این باورها نقش بنیادینی در این مناقشات ایفا کرده‌اند. این مناقشات، ریشه در اختلافات اعتقادی و سیاسی میان دو گروه دارد. عباسیان که خود را نسبت به علویان فاقد مشروعیت کافی می‌دیدند، به­دنبال اثبات مشروعیت خویش از طریق استدلال‌های شرعی و سیاسی بودند. در مقابل، علویان با تکیه بر اموری همچون رابطۀ خویش با پیامبر اکرم (ص)، حق وراثت، نسب والا و امامت، خود را به­عنوان وارثان واقعی خاندان پیامبر (ص) وجانشینان بر حق او می‌دانستند. تحلیل نظام معرفتی شیعۀ امامیه در این مناقشات می‌تواند دریچه‌ای تازه به­سوی فهم عمیق‌تر از این تحولات تاریخی و تأثیرات طولانی‌مدت آن بر جهان اسلام باز کند.

از جمله مبانی ملاصدرا حرکت جوهری است. به اعتقاد وی آدمی در پرتو حرکت جوهری یک سیر تکاملی پیش‌رو دارد و تمام مراتب لازم را طی می‌کند تا به حقیقت نهایی دست ‌یابد. از نگاه صدرا هر کس که قادر باشد قوۀ نظری و عملی خود را به کمال نهایی برساند، همچون نبی غرق در شهود جمال حق شده است؛ به‌‌طوری که هیچ چیزی او را از اشتغال به نور الهی باز نمی‌دارد. صدرا شهود را به اقسامی تقسیم می‌کند و آخرین آن را به شهود روحی اختصاص داده است که شخص در این مرحله، روح حقایق را به­حسب استعداد روحی و بدون واسطه دریافت می‌کند. بحث وحی در فلسفۀ ملاصدرا با رویکرد متفاوت فلسفی، کلامی و عرفانی مطرح است. در رویکرد عرفانی کشف و شهود را به میان آورده است و آن را به حقیقت محمدیه مرتبط می‌کند؛ ازاین‌رو نسبت وحی رسالی و شهود عرفانی در نظر ملاصدرا ابتدائاً مبتنی بر منشاء آن است؛ زیرا وحی رسالی در همۀ مراتب از بالا به پایین رخ می‌دهد و شهود عرفانی از پایین به بالا پدید می‌آید.

نماز عطیه یا نماز جعفر طیار یکی از نماز­های شناخته شدۀ مسلمانان و منسوب به جعفر طیار، برادر امام علی (ع) است. با وجود آنکه روایت­های مذهبی به­خوبی در ارتباط با این نماز مطالبی را بیان کرده­اند؛ اما تاکنون اهمیت این نماز از حیث آثار مادی به­جای­مانده از آن مورد مطالعه قرار نگرفته است. از همین روی ضرورت دارد پرسش­هایی همچون اهمیت و جایگاه این نماز در نگاه مسلمانان صدر اسلام و نمودهای مادی آن مورد مطالعه قرار گیرد. هدف اصلی این پژوهش بررسی و مطالعۀ اهمیت نماز عطیه در قرون اولیۀ اسلامی است که بر پایۀ بررسی استنادات منابع مذهبی، تاریخی و برخی شواهد باستان­شناسی صورت می­پذیرد. در نتیجۀ این پژوهش چنین مشخص می­شود که نماز عطیه نه­تنها از نماز­های بسیار معتبر محسوب می شود و به­دفعات در منابع مکتوب بدان اشاره شده است؛ بلکه در برخی از کتیبه­های چوبی به­کاررفتۀ در دورۀ آل­بویه نیز می­توان نمودی از آن را ملاحظه کرد که به سفارش امیر عضد­الدولۀ دیلمی ساخته شده بودند. با توجه به این موارد چنین می­توان بیان کرد که این نماز از قرون اولیۀ اسلامی به ­بعد، جایگاهی ویژه نزد بسیاری از مردم عادی و حتی حاکمان وقت، داشته است.

ساختارشکنی (شکلی از تحلیل فلسفی و ادبی) عمدتاً برگرفته از کارهای ژاک دریدا است که تمایزات مفهومی اساسی یا «تضادها» را از طریق بررسی دقیق زبان و منطق فلسفی بررسی می‌کند. این روش برای بررسی متون، رویکرد و شیوه نویسندگان استفاده می‌شود. تفسیر تأویل الآیات الظاهره یکی از تفاسیرِ به‌نوعی باطنی و با رویکرد اخباری است که در مواردی رویکرد نوآورانه دارد. باتوجه به این دو مطلب، این سؤال مطرح می‌شود: «با بررسی روش استرآبادی در تأویل الآیات الظاهره بر اساس روش ساختارشکنی دریدا آیا نویسنده دست به ساخت‌شکنی معنا زده است؟». با بررسی انجام‌شده مشخص شد که استرآبادی با این نگرش که باطن قرآن فرازمانی است، وحدت معنایی ظاهر قرآن را زیر سؤال برده و با آشکار ساختن معنای باطن قرآن تفسیری نو از ظاهر آن پدید آورده که در آن، بر خلاف تفاسیر قرآن به قرآن، اولویت با حاشیه فرامتنی قرآن است؛ او در این نگاه، همراه با دریدا قدم برداشته است. اما در نگاه انسانی به معنا، بر خلاف دریدا و با تمسک به امر قدسی، نوعی جدید از ساختارشکنی را ارائه داده که در مقابل عرف‌گرایی ظاهر قرآن قابل ارزیابی است. وی دیالکتیک جدید را روشن‌کننده معنای باطنی می‌خواند، با این تفاوت نسبت به دریدا که تفسیر این دیالکتیک را تنها در حیطه معصومان می‌داند. وی در مواردی معانی را با بهره‌گیری از پدیده جانشینی تفسیر می‌کند، ازاین‌رو برخلاف روش ساختارگرایی، همنشینی را معیار معناداری نمی‌داند؛ چیزی که دریدا نیز بر آن تأکید دارد.

مقامات اهل­بیت (ع)علاوه بر قرآن در احادیث نیز به شکل‌های مختلفی تأکید شده است. متون زیارات به­ویژه زیارات مأثور که خود از جمله روایات است، شامل موارد زیادی از فضایل آنان است. یکی از مقامات خاص حضرت زهرا (س)در زیارت منقول از امام جواد (ع)با موضوع «آزمون آن حضرت قبل از خلقت ایشان و سربلندی آن بانو از آن آزمون» مطرح شده است. اختلاف نظرهایی دربارۀ عالم مورد آزمون آن حضرتوجود دارد که دلایل کافی و جامعی ندارند و به همین دلیل است که تحلیل، نقد و بررسی آن را ضروری می‌کند. پژوهش حاضر با شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با هدف ارزیابی نظریات دربارۀ عالم مورد آزمون آن حضرتنگاشته شده است. این نوشتار پس از بررسی و تحلیل نظرهای مختلف و طرح ایرادها و اشکال­ها به این نتیجه رسید که آن آزمون در «علم الهی» صورت پذیرفته است. براساس این نظریه، نواقص و اشکال­های مطرح در سایر دیدگاه‌ها به وجود نمی‌آید و مستنداتی از آموزه­های دینی گویای آن است؛ بنابراین در پرتو این تفکر، ایرادهای مطرح­شده بر اقوال گذشته، جایگاهی برای طرح نخواهد داشت.

یکی از مسائل اختلافی در میان اندیشمندان اسلامی مسئلۀ حجیت خبر واحد است. این سؤال از دیرباز نزد عالمان دینی مطرح بوده است که آیا از اساس خبر واحد حجت است یا خیر و اگر حجت است، حجیت آن بر مبنای کدام مدرک، موجه می­شود. نحوۀ پاسخگویی به این سؤال در صدور احکام شرعی، نحوۀ برخورد با اخبار متعارض و سرایت حجیت اخبار آحاد در موضوعات غیر فقهی، تأثیری مستقیم دارد. این پژوهش با روشی توصیفی و تحلیلی به سامان رسیده ‌است. قرائن متعدد از جمله عبارات مشابه موافقان و مخالفان حجیت اخبارآحاد، نسبت دادن هر دو نظر به اجماع و شریعت نشان از آن دارد که این اختلاف نباید اختلافی ریشه‌ای باشد. البته مردود دانستن روایاتی که موافق آرای اختصاصی اهل­تسنن و مخالف نظر مکتب اهل­بیت(ع‌) است با این استدلال که این روایات اخبار آحادند، نشان می­دهد که نظریۀ عدم حجیت خبر واحد در میان عالمان شیعه در واقع گونه‌‌ای مواجهه با روایاتِ معارض با روایات اهل­بیت (ع‌) است؛ زیرا در دوران طرح عدم حجیت خبر واحد، شرایط زیست علمی عالمان شیعه به گونه‌ای بود که صراحت در کلام آنان موجبات تعرض به آنها و کنار نهاده شدن شیعیان از جهان اسلام را فراهم می‌آورده‌ است.