جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رجعت به‌معنای زنده‌شدن برخی از مردگان در زمان ظهور امام زمانf از اعتقادات ضروری شیعیان است. هرچند مستشرقان به بررسی اعتقادات متنوعی از شیعیان دست یازیدند؛ اما دربارۀ رجعت پژوهش فراوانی از ایشان در دسترس نیست. مقاله انگلیسی «Radja» نوشتۀ اتان کولبرگ در دائرة‌‌المعارف اسلام لیدن (The Encyclopaedia of Islam) از معدود نوشته‌های مستقل و قابل‌توجه از مستشرقان در این باره است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی - تحلیلی، مدخل مذکور را به نقد نشسته است. نتیجه پژوهش شماری از کاستی‌های این مقاله را نمایان کرد که مهمترین آن عبارت‌اند از: ارائه نکردن معنای لغوی و اصطلاحی رجعت، خلط دو اصطلاح رافضی و شیعه، نبود تتبع در ارائۀ آیات مرتبط با رجعت، نبود ارجاع درون‌متنی کامل، کاستی در ارائۀ معنای رایج رجعت در شیعه و نداشتن مراجعۀ کافی به منابع کلامی و نیز منابع اصیل شیعی دربارۀ رجعت. نتیجه مقاله حاضر در مطالعات استشراق معاصر کاربرد دارد همچنان که در عرصۀ مطالعات قرآن و کلامی شیعی قابل‌استفاده است.

شناخت دقیق آراء خاورشناسان دربارۀ معارف اسلامی و نقد علمی آنان از ضروریات مجامع علمی مسلمانان است. نوشته حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است، به نقد و بررسی مدخل «مولی و ولاء»، نوشته سباستین گونتر در دایرةالمعارف قرآن لیدن می‫پردازد. با بررسی این مدخل، روشن می‫شود که نویسنده براساس اصول فکری خود ـ مبنی بر نقش فرهنگ بومی هر منطقه بر فرهنگ اسلامی ـ به این واژه رویکرد تاریخی خوبی داشته و کاربرد آن را در جامعه قبیله‫ای عرب قبل از اسلام بیان کرده است. نظم منطقی مقاله، بررسی کاربردهای واژۀ «مولی» در تعدادی از آیات قرآن و توجه به برخی منابع تفسیری، اشاره هرچند گذرا به معنای تسلط، مالکیت و سرپرستی در قرآن، برخی از امتیازات مثبت این مدخل است. از مهمترین نقاط ضعف مدخل، انحصار معنای واژۀ «مولی» بر تابع، محافظت و عضو حمایت‌شده در تمامی قسمت‫های مقاله و گزارش سوگرایانه در بیان مفهوم واژۀ «مولی و ولاء»، رویکرد گزینشی به کاربرد واژۀ «مولی» در قرآن، برجسته نکردن معنای اصلی و محوری «اولویت در تصرف» و «سرپرستی» در بیان معنای کلمه «مولی و ولایت»، استناد ندادن به منابع در قسمت‫های مختلف مقاله، محدودبودن منابع استفاده‌شده به منابع اهل تسنن و استفاده نکردن از منابع متعدد، به‫ویژه منابع شیعی و استناد نکردن به آیه ولایت است. این نقص‫ها موجب شده است که مقاله از استحکام و اتقان لازم بی‫بهره بوده و نویسنده از بیان مفهوم کامل واژۀ «مولی»، و درنتیجه اصل ولایت و اهمیت آن در آیات قرآن و اعتقادات شیعه بازماند.

بررسی و تحلیل مبانى و پیش‌فرض‌های قرآن‌پژوهان مسلمان پاکستان با رویکرد استشراقی با توجه به جمعیت و جایگاه مسلمانان این کشور، یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مباحث در حوزه مطالعات قرآنى است. ازاین‌رو پژوهش حاضر تلاش دارد که مبانی و آرا مستشرقان راجع به قرآن کریم را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و صحت و سقم آنها را در ترازوی نقد قرار دهد. اهمیت و کاربردی بودن مسئله موجب شد که پژوهشگران با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از آیات وحیانی قرآن و اقوال مفسران، مبانی قرآن‌پژوهی مستشرقان و تأثیر آن بر مطالعات اسلامی پاکستان را مورد تبیین و تحلیل قرار دهند. یافته‌ها و رهاوردهای پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین و اساسی‌ترین مبانى مستشرقان در اسلام‌شناسی به‌طور عام و مطالعات قرآنى، به‌طور خاص موارد ذیل است: تشکیک وحیانى‌بودن قرآن یا همان بشرى‌بودن آن، تأویل‌های علمی معجزات قرآنی، اسلام دین قومی خاص و یا احکام اسلامی برای زمان خاص، معتبر ندانستن روایات اسلامی دربارۀ تاریخ اسلام و قرآن. بدیهی است که مبانی یادشده دیدگاه‌ها و موضع‌گیری‌ها و دست‌آوردهای مستشرقان را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده و پیامدها و تبعات خویش را در مطالعات قرآنی پاکستان می‌گذارد.

مدخل «درد و رنج» نوشته یکی از مستشرقان به نام مارگاریتا تی. هیمسکرک است که در دایرةالمعارف قرآن لیدن به چاپ رسیده است. این مدخل دارای پنج بخش، شامل درد و رنج در قرآن، درد و رنج در روایات و درد و رنج از دیدگاه معتزله، اشاعره و عارفان است. پژوهش حاضر به‌منظور فراهم‌ساختن زمینۀ آشنایی افکار عمومی با اسلام ناب محمدی و روشن ساختن فضای فکری مستشرقان درخصوص آموزه‌های دینی، به‌ویژه مباحث قرآنی به روش توصیفی - تحلیلی به بررسی و نقد این مدخل پرداخته است. در این جستار ضمن اشاره به محتوای مقاله، نظریات هیمسکرک دربارۀ درد و رنج با استفاده از مصادر معتبر اسلامی مورد نقد قرار داده شده و این نتیجه حاصل شده است که با وجود اینکه این مسـتشرق درصدد انعکاس آرای مسلمانان است؛ اما هیچ‌گونه مراجعه به منابع اسلامی، به‌ویژه کتب تفسیری و نقل قولی از منابع شیعی در این‌باره نداشته است. همچنین دیدگاه‌های ذکرشده با تتبع اندک و سطحی از آیات قرآن و در جهت تبیین باورهای کلامی گروه‌های معتزله و اشاعره و عارفان دربارۀ درد و رنج بوده و با جمع‌بندی غیرعلمی و بیان اقوال ناقص و نیز ذکر برخی اقوال شاذ انصاف را رعایت نکرده است.

قرآن کریم طی 23 سال به‌‌صورت تدریجی بر رسول اکرمk نازل گردید. به گواهی تاریخ آن حضرت از همان ابتدا بر گردآوری و نگارش قرآن کریم اهتمام داشت. مدت‌‌ها پس از وفات آن حضرت دربارۀ فرآیند گردآوری قرآن کریم میان دانشمندان مسلمان اختلاف افتاد و تا به امروز نیز این مسئله محل بحث و گفتگو است. عالمان، جمع‌آوری قرآن را به دو گونه تفسیر می‌کنند: جمع در زمان رسول خداk، و پس از رحلت آن حضرت. خاورشناسان نیز از اوایل قرن 19میلادی به پژوهش حول قرآن کریم روی آورده، نظرات مختلفی در این زمینه مطرح کردند. اولین خاورشناسی که به‌طور مفصل به این موضوع پرداخت، نولدکه، قرآن‌‌پژوه آلمانی در کتاب «تاریخ قرآن» است، و در پی او دیگر مستشرقان و دانشمندان مسلمان نیز دست به پژوهش‌های متعدد‌‌ در این زمینه زدند. پرسش اصلی پژوهش حاضر آن است که دیدگاه‌های مستشرقان حول مسئله جمع‌آوری قرآن در چند دسته قابل طبقه‌‌بندی و گونه‌‌شناسی است، و چه نقدهایی بر نظریه‌های آنها وارد است. به‌‌صورت مختصر با به‌کارگیری روش توصیفی ـ انتقادی این نتیجه حاصل شد که پنج گونه نظریه در موضوع جمع‌آوری قرآن میان مستشرقان متداول است و هرکدام، کم‌وبیش، اشکال‌های متعددی ازقبیل ایصال به مطلوب، نبود تتبع کافی در منابع اسلامی، برداشت مقطعی از منبع، نگاه تاریخی غلط، و غیره دارند.

مرکز اسلامی مطالعات راهبردی وابسته به آستان مقدس حضرت عباس (ع) در نجف اشرف در سال 1434 هجری قمری با هدف تدوین طرح ها و برنامه های راهبردی در حوزه دینی و فرهنگی با تکیه بر گذشته، مطالعه زمان حال و آینده نگری برای بهبود وضعیت موجود و مقابله با خطرات قریب الوقوع تاسیس شد. بخش استشراق این مرکز، افزون بر انتشار فصلنامه «دراسات استشراقیة» به تألیف و ترجمه آثار مهمی در قالب ‏«سلسلة القرآن فی الدراسات الغربیة»‏ پرداخته است که تاکنون هفده مجلد آن منتشر شده است. دستاوردهای این پژوهش شامل معرفی قرآن پژوهی در غرب و تأثیر آن بر قرآن پژوهی معاصر، بررسی جریان استشراق قرآنی در کشورهای مختلف جهان، مبانی، شبهات و دیدگاه‌های قرآنی مستشرقان، آثار و دیدگاه‌های شخصیت‌های قرآن‌پژوه مشهور در غرب، ترجمه‌های قرآن و دائرة المعارف‌های قرآنی مستشرقان می‌باشد و در نهایت مجموعه «سلسلة القرآن فی الدراسات الغربیة» مورد ارزیابی واقع گردید.

از مباحث مهم در علوم قرآنی و تفسیر، بحث تناسب آیات در سوره‌هاست. موضوع تناسب آیات توسط بسیاری از خاورشناسان مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است که اغلب آنها قائل به عدم تناسب آیات سوره‌های قرآن هستند. تئودور نولدکه، در کتاب «تاریخ قرآن» از قائلان به این ادّعا بوده و به‌صورت گسترده به این موضوع پرداخته است. شاخصه‌های عدم تناسب آیات براساس دیدگاه نولدکه و نقد و بررسی آنها مهم‌ترین مسائلی است که سبب نگارش مقاله حاضر شده است. در این نوشتار سعی شده است که با روش توصیفی ـ تحلیلی شاخصه‌های عدم تناسب آیات براساس دیدگاه نولدکه تبیین و مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد. نتیجه اینکه شاخصه‌های عدم تناسب در دیدگاه نولدکه در دو عرصه ساختاری و محتوایی نمود دارد. اختلاف و تفاوت در طول آیات، اسلوب، فواصل، سیاق و اختلاف در مضامین آیات در این دو عرصه جای دارند. نتیجه ارزیابی شاخصه‌های مذکور حاکی از این است که اختلاف در اسلوب از ممیّزات قرآن کریم بوده که با هدف تأثیر بر نفوس انسانی است. اختلاف در فواصل و سیاق آیات نیز نتیجه متابعت از معناست و اختلاف در طول آیات براساس حال مخاطبان است. همچنین اختلاف در مضامین بیانگر روش ویژه قرآن در بیان مفاهیم و آموزه‌ها به شکل ترکیبی ومزجی است.

یکی از مهم‌ترین وظایف مفسران این است که در هر زمان، تفسیری از قرآن ارائه دهند که ضمن منحرف نشدن از مسیر اصیل اسلامی، یارای عرضه اقناعی به دنیای معاصر و تبلیغ مؤثر در جامعه جهانی را داشته باشد. در همین راستا و با همین هدف، کتابی با عنوان (The study Quran) به معنای (قرآن‌شناخت) نگاشته شده است که اخیراً توسط دکتر سیدحسین نصر و همکارانشان با سفارش انتشارات هارپر وان در آمریکا تألیف شده است. مطالب این کتاب مشتمل بر مباحث تفسیری تمامی سوره‌های قرآن از 40 کتاب تفسیری است. به رغم وجود نکات مثبتی که در مولف و اثرش وجود دارد، این کتاب شامل نکات منفی است که بایسته است به نقد کشیده شود. عنوان «تفسیر معاصرانه» از دو جهت برازنده کتاب قرآن‌شناخت نیست، نخست اینکه تفسیرانگاری آن مورد مناقشه است، و دوم اینکه انتظارات مطلوب از متنی معاصرانه که قادر به پاسخگویی به مسائل روز مخاطبان بوده و شایستگی تبلیغ معاصرانه و بهینه قرآن را داشته باشد، در اثر مورد بحث برآورده نشده است. نوشتار حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی گرداوری شده است، پس از ذکر موارد مثبت، این کتاب را در دو محور کلی و موردی به نقد کشیده است. در نقد کلی به مواردی مانند ترجمه غلط نام تفسیر، نداشتن تخصص نویسندگان در دانش تفسیر و حدیث، محرومیت از تفاسیر مهم شیعه و استفاده از تفاسیر ضعیف اهل سنت و... اشاره شده است و در نقد موردی به بررسی اشکالاتی در تفسیر سوره حمد و برخی از آیات سوره بقره پرداخته شده است.

در بین مستشرقان نظریات گوناگونی دربارۀ قرآن کریم و شخصیت پیامبرk مطرح شده است. یوسف درّه حدّاد ازجمله مستشرقان مسیحی است که سعی کرده تا مواضع قرآن کریم و پیامبرk را در مکه و مدینه نسبت به اهل کتاب متغیر و غیراصولی معرفی نماید. او مدعی است که دعوت پیامبرk در پنج مرحله به‌ترتیب: صبغة مسیحی، یهودی، آمیزه‌‌ای از این دو (اسرائیلی-مسیحی) و درنهایت هم صبغة قومیت عرب و توحید عام را دارد که با کامل‌‌ترشدن تجربه‌‌های پیامبرk، دعوت قرآنی نیز کامل‌‌تر شده است. به همین سبب، در این پژوهش که به شیوة توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌‌ای صورت گرفته، تلاش شده است دیدگاه وی به‌منظور روشن شدن حقیقت مسئله، مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد؛ و به این سؤال اصلی پاسخ داده شود که با توجه به سیرة عملی و نظری پیامبرk و آیات مکی و مدنی چه ایرادات و اشکالاتی بر دیدگاه او وارد است؟ یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد برخلاف ادعای یوسف حداد، مواضع و رفتار پیامبرk با اهل کتاب از آغاز رسالت تا رحلت‌‌شان، در طول 23 سال در مکه و مدینه از اصولی ثابت و راهبردی مشخص برخوردار بوده و آن حضرت ضمن تأیید محتوای الهی کتاب‌‌های آسمانی‌‌شان، همواره نسبت به تحریف این کتاب‌‌ها و انحرافات آنان هشدار داده است. درنتیجه مواضع پیامبرk نسبت به اهل کتاب، آمیزه‌‌ای از جاذبه و دافعۀ حکیمانه، فارغ از هرگونه عمل احساسی و یا عاطفی بوده و دیدگاه یوسف حداد مردود است.

بررسی شخصیت امام حسینg و تاریخ‌نگاری قیام عاشورا همواره محل بحث اندیشمندان مسلمان و بالاخص شیعیان بوده است؛ زیراکه عاشورا بسان نقطه عطفی، تاریخ تشیع را متحول نموده و آثارش تا امروز نیز پابرجاست و نسل‌های مختلف شیعه و مسلمان با تأسی از شیوه و الگوی امام حسینg در تقابل با ظلم و ستم، پرچم ظلم‌ستیزی را در سرتاسر جهان مقابل طاغوتیان برافراشته‌اند؛ و این پررنگ بودن واقعه عاشورا و پرداختن شخصیت امام حسینg تحت عناوین مختلف تاریخی، هنری، اجتماعی و سیاسی، باعث شده تا برخی از مستشرقان که به دلایل مختلف به شیعه‌شناسی روی آورده‌اند، از پرداختن و بررسی شخصیت امام حسینg و قیام عاشورا غافل نگشته و در آثار خود با رویکردهای مختلف آن را مورد مداقه و پژوهش قرار داده‌اند. ازاین‌رو مقاله حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل محتوایی به موضوع «جریان‌شناسی مستشرقان در مواجهه با تحلیل شخصیت امام حسینg از دوران حیات پیامبر اسلامk تا قیام عاشورا» پرداخته و با حفظ امانت‌داری گزارش‌ها و تحلیل‌های مستشرقان را از این مسئله مورد کنکاش قرار داده و برآمد تحقیق بیانگر آن است که‌ امام حسینg در آثار مستشرقان تنها منحصر به واقعه عاشورا نبوده؛ بلکه در آثار برخی از مستشرقان همچون: لویی ماسینیون، گابریل دانگیری، وچیا والیری و... گزارشاتی از تحلیل شخصیت حضرتg در چهار دوره: 1- دوره نبی مکرم اسلام، 2- دوره خلفای راشدین، 3- دوران امام علیg و 4- دوران امام حسنg دیده می‌شود که البته در پرداختن به دوران امام حسنg برخی از غرض‌ورزی‌ها در آثار مستشرقان دیده می‌شود که سعی بر تحریف تاریخ و حقیقت داشته و در تلاش برای تصویرسازی اختلافی ساختگی بین حسنینc هستند. گروهی از مستشرقان در باب عوامل قیام عاشورا، مسائلی همچون مخالفت با خلافت موروثی بنی‌امیه و دعوت کوفیان از امام حسینg را ازجمله عوامل مهم و تأثیرگذار بر قیام امام حسینg ‌دانسته‌اند. با بررسی آثار برخی از مستشرقان همچون: فرانسیکو گابریلی، انتوان بارا، موسیو ماربین و... مشخص شد که ایشان، همراه داشتن زنان و اطفال حسینg را نمایانگر مظلومیت حضرتg دانسته‌اند و امر به معروف، آزادگی و تن ندادن به ذلت، احیای اسلام را ازجمله اهداف قیام برشمرده‌اند که موجب شده قیام عاشورا به‌عنوان الگویی عملی برای مسلمانان، در تقابل و رهایی از مستکبران در طول تاریخ نقش ایفا نماید. ارائه نظریات مستشرقان به برخی از آیات قرآن کریم (همچون آیه مباهله، آیه تطهیر، آیه مودت و آیه 37 سوره بقره) که در شأن نزول اهل‌بیتb و امام حسینg بر طبق نظر مفسران شیعه و اهل‌سنت وارد شده است، ادعای مغرضانه برخی از مستشرقان مبنی‌بر اختلاف نظر و شخصیت امام حسن و امام حسینc و وجود برخی از اشتباهات و یا اغراض مادی بالاخص در حرکت و قیام عاشورا، کاملاً مردود و باطل است و نشان می‌دهد که برخی از جریانات استشراقی، با هدف و اغراض شخصی و یا جریانی و همچنین به علت نبود رجوع و استناد به کتب اصیل اسلامی، درصدد تحریف شخصیت امام حسینg برآمده‌اند که برخی از آیات نورانی قرآن کریم که در شأن امام حسینg نازل شده است، این ادعای بی‌ارزش را باطل می‌سازد.