جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نزهةالمجالس جمال خلیل شروانی، یکی از منابع مهم تاریخ رباعی فارسی و دربردارندۀ 4139 رباعی از 300 شاعر از قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری است. تنها نسخۀ کتاب به خط اسماعیل بن اسفندیار ابهری در 731 ق کتابت شده است. این دستنویس به شمارۀ 1667 جزء مجموعۀ علی امیری جارالله در استانبول نگه‌داری می‌شود. دکتر محمدامین ریاحی کتاب را بر اساس دستنویس مذکور، تصحیح و در سال 1366 منتشر کرد. تصحیح نزهةالمجالس، یکی از بزرگ‌ترین کارهای علمی آن محقّق یگانه بود. مقدمه، نمایه‌های کتاب، تعلیقات و توضیحات رباعیات بسیار سودمند و پُرمایه است. متأسفانه تک‌نسخۀ نزهةالمجالس ایرادهایی دارد که خواه ناخواه به متن چاپی هم انتقال یافته است. با پیدا‌شدن دو دستنویس با اهمیت که در پیوند با نزهةالمجالس شکل گرفته‌اند، گشایشی در نقد و بررسی و تصحیح مجدّد نزهةالمجالس پدید آمده است: یکی خلاصةالاشعار فی‌الرباعیات ابوالمجد تبریزی که در 721 قمری تدوین و کتابت شده، دیگری سفینۀ رباعیات کتابخانۀ دانشگاه استانبول که نسخه‌ای ناقص از نزهةالمجالس محسوب می‌شود. این دو منبع، در برطرف‌کردن اغلاط کتابتی و بسامان آوردن عناوین شاعران نزهةالمجالس، منبعی کارگشاست. در مقالۀ حاضر، پیشنهادهایی برای تصحیح نزهةالمجالس بر اساس دو منبع مذکور و قراین و شواهد دیگر ارائه شده است.

کتاب آداب‌الحرب و الشجاعة، تألیف محمّد بن منصور بن سعید (ملقّب به مبارکشاه و معروف به فخر مدبّر)، از آثار مهمّ قرن هفتم هجری است که جدا از ارزش زبانی، به لحاظ تاریخی و اجتماعی نیز جایگاهی ویژه دارد. مطالب و مندرجاتِ کتاب ـ چنان‌که از نام آن برمی‌آید ـ بیشتر به شیوه‌های نبرد، آرایشِ سپاه و تعبیۀ جنگی، اوصاف و کاربردِ جنگ‌افزارها، عرض دادنِ لشکر و آداب و ترتیبِ آن، اختیار کردنِ زمینِ مَصاف، آیین پادشاهی، فرستادنِ رسول و ارسالِ تُحَف، و مسائلی از این دست مربوط می‌شود. مؤلّف پندهایی نیز برای پادشاه و لشکرکش و رعیت ذکر کرده است. آگاهی‌هایی که آداب‌الحرب دربارۀ رنگ و شکل، عیب و علّتِ اسبان و معالجات امراضِ این حیوان به دست می‌دهد، مغتنم است و از خلال آن می‌توان مدخل‌های تازه به فرهنگ‌های لغت زبان فارسی افزود یا تعاریفِ مدخل‌های موجود را تکمیل کرد. قریب به شصت سال پیش، احمد سهیلی خوانساری به تصحیح این اثر همّت گماشت و حاصل کار خود را در 1346ش انتشار داد. در این مقاله مروری بر چند واژه از این کتاب داشته‌ایم.

چکیده: مقالۀ پیش‌رو در‌واقع ادامۀ یادداشت‌های پیشین با همین عنوان می‌باشد؛ البته در این شماره شواهد مورد مطالعه عمدتاً با محوریت ترجمۀ جناب پیروز سیار تدوین شده و در چهار محور ارائه می‌گردد که عبارت‌اند از: 1. اهمیت پاورقی‌ها؛ 2. جای خالی تفاسیر یهودی در انبوه پاورقی‌ها؛ 3. به‌گزینی در ترجمه؛ 4. برخی ملاحظات. به این ترتیب محور دوم برای اولین بار در اینجا مطرح می‌شود.

پژوهش‌های خاورشناسان دربارۀ الکافی الکلینی در سده معاصر هر چند دوره‌های متنوع با رویکردهای متعدد را تجربه کرده است؛ ولی تحلیل روند و برایند این جریان حدیث‌پژوهی نوآمد در بازشناسی حدیث شیعه گویای این مهم است که این جریان هنوز در گام نخستین خود در شناخت و ارزیابی الکافی الکلینی قرار دارد و تا رسیدن به پژوهش‌های فاخر و ممتاز در تحلیل و نقد این کتاب حدیثی شیعه فاصله زیادی دارد؛ بنابراین تا کنون تک‌نگاری جامع، فاخر و برتری از سوی خاورشناسان در الکافی‌پژوهی ارائه نشده است و تعداد خاورشناسانی که به پژوهش درباره الکافی کلینی پرداخته‌اند، چندان فراوان نیستند. این مهم خود نتیجه علل و زمینه‌های مختلفی است که از جمله مهم‌ترین آنها توجه دیرهنگام غرب در آشنایی درست و عمیق با مذهب شیعه و اسلام شیعی است که در فراوانی و کیفیت محتوایی پژوهش‌های شیعه‌شناسی ایشان و به طور خاص پژوهش درباره جوامع حدیثی شیعه از جمله الکافی کلینی اثر نهاده است. پژوهش‌های سده معاصر خاورشناسان درباره الکافی کلینی به سه دوره تاریخی متمایز از همدیگر تفکیک‌پذیر است: دورۀ فقر و بحران آگاهی، دورۀ درنگ در مضامین برگزیده، دورۀ تحول در رویکرد و مسئله. پژوهش‌های خاورشناسان درباره الکافی کلینی به دو رویکرد انتقادی و ناهمدلانه و رویکرد خنثی و محض تقسیم‌پذیر است. شخصیت‌هایی چون ویلفرد مادلونگ، آندره نیومن، رابرت گلیو، تمیمه دائو و... از جمله مهم‌ترین خاورشناسانی هستند که درباره الکافی کلینی پژوهش‌هایی را در قالب مدخل دایرة المعارفی، مقاله مستقل و جستاری از کتاب منتشر کرده‌اند. تحلیل مضامین اصلی این پژوهش‌ها مسئله اصلی پژوهه حاضر است.

از آغاز سدۀ بیست‌ویکم میلادی و به‌ویژه طی یک دهۀ اخیر، توجه پژوهشگران تاریخ بیش از پیش به اهمیت مطالعات باستان‌شناختی برای بازشناسی و بازنمایی تصویری دقیق‌تر از تاریخ تحولات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و دینی عربستان در سده‌‌های پایانی دوران باستان، که درنهایت به ظهور اسلام انجامید، جلب شده است. نتایج پژوهش‌های تازه که همچنان به‌طور فزاینده‌ای روبرو ‌شدند، اثر شایانی بر شناخت عمیق‌تر از خاستگاه و بستر تاریخی نزول قرآن دارند و درک ما را از تحول بنیادینی که اسلام در این دورۀ تاریخی پدید آورده به ‌طرز چشمگیری ارتقا می‌دهند. با این وجود تنوع موضوعات، تعدد پژوهش‌های انجام‌شده و چشم‌اندازهای متفاوت و گاه متعارض مشارکت‌کنندگان در این حوزه آن قدر زیاد است که ارزیابی دستاوردهای جدید برای مخاطبان کمتر آشنا چندان آسان نیست. مقالۀ پیش رو، مروری است انتقادی بر یکی از تازه‌ترین مشارکت‌ها در این حوزه که سال گذشتۀ میلادی به بازار نشر علمی پیوسته است. والنتینا گراسو در تک‌نگاری خود با عنوان عربستان پیش از اسلام: جوامع، سیاست، گرایش‌های دینی و هویت‌ها در باستان متأخر با تکیه بر منابع کتیبه‌ای، باستان‌شناختی و ادبی تصویری جامع از عربستان پیش از اسلام در بازۀ زمانی قرن سوم تا هفتم میلادی به دست می‌دهد. احمد الجلاد، محقق جوان و پرکار در این حوزه کوشیده است با تکیه بر دانش گستردۀ خود مطالب کتاب را دقیق و موشکافانه بررسی کند و در خلال ارائۀ خلاصه‌ای کوتاه از فصل‌های کتاب، کاستی‌های روش‌شناختی در این پژوهش را آشکار سازد، ناآگاهی یا غفلت‌های نویسنده در مراجعه به منابع اساسی و ادبیات موضوع را یادآور شود و ساده‌سازی‌ها یا بدفهمی‌های او را اصلاح کند. ارزیابی نهایی الجلاد از کتاب گراسو چنین است: این کتاب می‌توانست مقدمه‌ای خوشخوان برای مخاطبان ناآشنا با مطالعات پیچیده و روزافزون در موضوع تاریخ عربستان پیش از اسلام و آغاز اسلام باشد، اگر بهتر بر منابع دست اول استوار می‌شد و از ارجاع گسترده‌تر و اخلاقی‌تر به ادبیات موضوع بهره‌مند بود. اما خوانندگان همچنان ناگزیرند به کتاب‌ها و مقالات پیشین مراجعه کنند تا در جریان آخرین تطورات، نظریه‌ها و دیدگاه‌های محققان این حوزه قرار گیرند.

در شمارۀ 199 مجلۀ وزین «آینۀ پژوهش» مقاله‌ای از آقای علی زاهدپور در نقد ترجمۀ قرآن استاد کوشا به چاپ رسید؛ پس از انتشار مقالۀ ایشان، نقدی از جانب نگارنده بر مقالۀ ایشان در شمارۀ 201 مجلۀ «آینه پژوهش» درج شد و در شمارۀ 203 همان مجله نیز از قرآن‌پژوه ارجمند جناب دکتر نادعلی عاشوری تَلوکی مقاله‌ای با عنوان «تأمّلی در مقالۀ بررسی و نقد ترجمۀ قرآن کریم حجت‌الاسلام والمسلمین محمّدعلی کوشا» در نقد مقالۀ جناب زاهدپور انتشار یافت که حاوی نکات بسیار حائز اهمیت در آداب و شیوۀ نگارش نقد در حوزۀ ترجمۀ قرآن بود. اما در پی انتشار این دو نقد، در شمارۀ 204 مجله، مقاله‌ای با عنوان «نگاهی دوباره به ترجمۀ قرآن حجت‌الاسلام کوشا و دو دفاعیه آن» از جناب آقای علی زاهدپور به چاپ رسید که در آن ایشان تلاش نموده بود به نوعی به دو نقدی که بر مقالۀ قبلی ایشان نگاشته شد پاسخ دهند و در بخشی دیگر از مقالۀ خویش به نقد مواردی دیگر نیز از ترجمۀ قرآن استاد کوشا پرداخته بودند. مقاله حاضر پاسخی دوباره است بر نقد و مقاله دوم جناب علی زاهد.

عهد کتاب بخش جدیدی در مجله «آینه» پژوهش است که در آن به معرفی کتاب‌های تازه در حوزه مطالعات اسلامی، مطالعات ادیان، تاریخ، فرهنگ و هنر جوامع مسلمان می‌پردازیم. الویت در معرفی کتاب‌هایی است که به فارسی ترجمه نشده‌اند و از سوی ناشران معتبر منتشر شده‌اند. سه کتابی که در این شماره معرفی می‌شوند، عبارت‌اند از: تاریخ اجتماعی زنان در دوره متاخر عثمانی: نگرش های نو تاریخ عباسیان: یک تاریخ ساخت جنسیت در روایت جهان‌شناختی آیین مانوی در دوره باستان متأخر

در ایران باور عمومی پژوهشگران بر آن است که جهانگشای خاقان منبعی است دست‌اول از زندگانی شاه اسماعیل که در زمان جانشین و پسرش شاه طهماسب نوشته شده است. اما واقعیت آن است که این کتاب بنا بر پژوهش‌های اخیر متنی است متأخر و داستانی از بیجن نامی که در دوره شاه سلیمان صفوی آن را به رشته تحریر درآورده است. در این مقاله نخست یکی از دو ویراست و چاپ جدید این کتاب معرفی و نقد می‌شود و سپس به پژوهش‌هایی پرداخته شده است که نشان می‌دهد این متن فاقد آن اعتباری است که عموماً در ایران به آن قائل‌اند.

از کاوش‌های باستان‌شناختی که در شبه‌جزیرۀ عربستان انجام شده، شواهدی فراوان کشف ‌شده‌اند که تصور ما از عربستان پیشااسلامی را دگرگون می‌کنند. تصویر رایج در نامیدن آن به دوران «جاهلیت» تجلی یافته، که در آن دست‌کم دو انگارۀ مهم هست؛ نخست اینکه در عربستان حکومتی مرکزی وجود نداشته و هرج‌ومرج قبیلگی تا ظهور اسلام فراگیر بوده است؛ دیگر اینکه بت‌های متعدد به‌طور فراگیر تا ظهور اسلام پرستش می‌شدند. در مقابل، در متون کتیبه‌شناختی داده‌هایی فراوان یافت می‌شوند که تصویری روشن‌تر از وضعیت سیاسی و گرایش‌های دینی عربستان پیشااسلامی ارائه می‌کنند. در این نوشتار، ابتدا وضعیت سیاسی عربستان در دوران پایانی باستان در پی سلطۀ تدریجی پادشاهی حمیر بر سراسر شبه‌جزیره به‌اجمال مرور می‌شود؛ سپس با بررسی نمونه‌هایی از شواهد فراوان مادی از سه قرن پیش از اسلام پیشینۀ باور به خدای یگانه مرور و نام خدای یگانه در میان اعراب یهودی و مسیحی بررسی می‌شود. در نتیجۀ این بررسی، مشاهده می‌شود که از حدود دو قرن پیش از اسلام نه‌تنها شاهدی بر پرستش خدایان چندگانه در کتیبه‌های یافت‌شده از مناطق مختلف شبه‌جزیره دیده نمی‌شود، بلکه شواهدی فراوان بر یهودیت و مسیحیت یافت شده‌اند که در آنها تنها خدای یگانه، با نام‌ها و تعابیر مختلف یاد شده است.

مقاله نسبتاً کوتاه آلمانی لویی ماسینیون، خاورشناس فرانسوی، درباره حضرت فاطمه‌(س) و فهم مسلمانان از او در اینجا ترجمه شده است. این پژوهش را نخستین بار علی شریعتی به ایرانیان معرفی کرد؛ ولی برخلاف بسیاری از آثار دیگر ماسینیون، هنوز به فارسی ترجمه نشده است. در پیش‌درآمد توضیح خواهم داد که اهداف و روش و بافتار معرفی ماسینیون از حضرت فاطمه(س) چه بوده است.