جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان ادیان و مکاتب‌ فلسفی هند ـ که قریب به اتفاق آنها عمل‌گرا هستند ـ مکتب سانکهیه از حیث طرح مباحث نظری و نظام مقولاتی پیچیده، جایگاه فلسفی ویژه‌ای دارد. دو مقولة «پوروشه» (نفس) و «پراکریتی» (ماده)، اصول اساسی متافیزیک به‌ظاهر دوگانه‌انگار سانکهیه است. بدین سبب، برخی فرزانگان و شارحان این نظام فکری دربارة مسئلة وجود خداوند به منازعه پرداخته‌اند. اغلب شارحان متقدم بر پایة باور به نفوس متعدد ازلی و نیز مفهوم خاص علیت نزد فیلسوفان سانکهیه، برآن‌اند که خداوند بدان گونه که در ادیان توحیدی مطرح است، در مکتب سانکهیه جایی ندارد؛ اما شارحان متأخر این نظام فکری که حائز پیروان بیشتری هستند، بر این باورند که وجود خداوند به‌عنوان روحی کامل و ناظر بر عملکرد خلاقانة پراکریتی، ضرورت دارد؛ ولی همیشان ایدة خود را به‌حسب متافیزیک مکتب سانکهیه، به‌درستی تبیین نکرده‌اند. پژوهش پیش رو به‌روش توصیفی ـ تحلیلی «مسئلة خداباوری» را در این نظام فکری می‌کاود؛ اینکه باور به وجود خداوند یکتا به چه میزان با سایر سازه‌های اصلی متافیزیک سانکهیه سازگار است؟ پس از بررسی پیش‌فرض‌ها و دلایل طرفین نزاع، به‌نظر می‌رسد که پوروشه در نظام فکری سانکهیه همان خداوند است؛ ولی شارحان ناخداباور، پوروشه را با مقولة «انانیت» (دومین معلول پراکریتی) خلط کرده‌اند.

مواجهة ادیان با مقولة رنج دارای جوانب مختلفی است که از منظرهای گوناگون به آن پرداخته شده است. در این پژوهش به شیوة توصیفی ـ تحلیلی به بررسی چگونگی استفادة آیین بودا از ظرفیت رنج در تبیین و تشریح جوانب انسان‌شناسانه می‌پردازد. در این مقاله رویکردهای مختلف آیین بودا در بهره‌برداری از ظرفیت رنج برای تبیین و توصیف دامنه‌های گسترده‌ای از ویژگی‌های انسانی مطرح می‌شود. همچنین در ادامه به استلزامات انسان‌شناختی اشاره می‌گردد و بیان می‌شود که نسبت رنج با طبیعت انسان چگونه است و وجود رنج چه نسبتی با اختیار انسان دارد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بهره‌برداری آیین بودا از ظرفیت رنج، به‌مثابة یک ابزار مؤثر در تبیین انسان‌شناسی است و این آیین اعتقاد دارد که رنج نه‌تنها جزء حتمی زندگی، بلکه فرصتی برای تحول است. در این راستا، آیین بودا رنج را به دو دستة طبیعی و غیرطبیعی، و اختیاری و غیراختیاری تفکیک می‌کند و نتیجة تحمل رنج را رسیدن به نیروانه می‌داند.

بحث بر سر مسئلة عرفانی بودن یا نبودن آموزه‌های زرتشت و دیانت زرتشتی در میان محققان ادیان ایران باستان بحثی پرمناقشه و اختلاف‌زا بوده است. برخی از پژوهشگران، اعم از ایرانی و بسیار کمتر غیرایرانی، به عرفانی بودن تعالیم زرتشت و دین زرتشتی باور دارند. اینان به تفاسیری عرفانی و باطنی از اوستا (به‌ویژه گاهان) و سایر متون زرتشتی قائل‌اند و دنبالة این نگاه عرفانی زرتشتی را در آثار مشاهیر و بزرگانی چون فردوسی، شیخ اشراق، مولوی و... پی گرفته‌اند. در این نوشتار با به‌کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا به ذکر ادعای ایشان و دلایلشان پرداخته می‌شود؛ سپس با استناد به متن اوستا و آرای پژوهشگران مطرح، این دیدگاه که دیانت زرتشتی دارای مبانی عرفانی و توحیدی‌‌ در ساحت خداشناسی و کیهان‌شناسی است، نقد و رد می‌شود؛ سپس با تحلیل‌هایی نشان داده می‌شود که این دین در حیطة عرفان عملی نیز فاقد عناصر عرفانی است. طبعاً با رد توحیدی و عرفانی بودن دین زرتشت، نسبت آن با عرفان و توحیدِ اسلامی نیز از نوع تضاد خواهد بود.

در متون زرتشتی بشارات‌هایی دربارة ظهور سه منجی الهی داده شده است که در زمان‌های مختلف و با فاصله‌های زمانی بسیار دور از هم قیام می‌کنند و بشریت، به‌ویژه زرتشتیان را که در زیر بار ظلم و ستم به‌سر می‌برند، نجات می‌دهند و عدل الهی را در سراسر جهان می‌گسترانند. علائم و خصوصیاتی که برای این سه منجی و زمان ظهور آنان بیان شده، توسط رهبران بهائیت تأویل شده است و ادعا کرده‌اند که خود ایشان همان منجیان زرتشتی‌اند. ما در این مقاله با استمداد از روش توصیفی ـ تحلیلی، این ادعا را به‌چالش کشیده‌ایم. با توجه به عدم تطابق علائمی مانند «تولد منجیان از نطفة زرتشت و مادرانی باکره»، «توقف آفتاب در زمان آغاز مأموریت منجیان»، «نو شدن جهان توسط آخرین منجی»، «پایان جهان» و «زنده شدن مردگان توسط سوشیانت» بر رهبران بهائی، این نتیجه حاصل می‌شود که علائم ظهور منجیان زرتشتی با ادعاهای بهائیان همخوانی ندارد.

اصول کلی عقاید هر دین و آیینی، از تعالیم مؤسس آن خط‌مشی می‌گیرد و پیروان آن به‌نوعی ادامه‌دهندۀ راه رهبر خود هستند. جایگاه آورندۀ یک دین، همواره در طول تاریخ به‌صورت برجسته در پیشبرد اهداف آن نمایان بوده است. مسیحیت نیز ـ چنان‌که از نامش پیداست ـ محوریت آن با عیسی مسیح(ع) است و طبیعی می‌نماید که باید آموزه‌ها و دگماهای اصلی مسیحیت، براساس سخنان و رفتارهای حضرت عیسی(ع) شکل گرفته باشد. اگر ثابت شود که چنین معتقدات و باورهای بنیادینی در یک دین، ریشه در معارف و اعتقادات بنیان‌گذار آن ندارد، می‌تواند در اصلِ مشروعیت آن خدشه‌ای جدی وارد کند. نقش حضرت عیسی(ع) در آموزه‌های اصلی مسیحیت را می‌توان از عهد جدید استخراج کرد. این مقاله به‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با محور قرار دادن نوشته‌های عهد جدید درصدد پاسخ‌گویی به نقش حضرت عیسی(ع) در شکل‌گیری آموزه‌ها و دگماهای اصلی مسیحی است. نتایج حاصله حکایت از آن دارد که حضرت عیسی(ع) در مهم‌ترینِ این اصول، ازجمله اصل «تثلیث»، «الوهیت عیسی»، «گناه نخستین»، «فیض» و «فدا» نقشی نداشته است؛ بلکه تعالیم او از این امور تهی است.

موسی کوردوورو یکی از شخصیت‌های اصلی در عرفان قبالای یهود و همچنین یکی از شارحان تعالیم زوهر به‌شمار می‌رود. برخی محققین قبالایی، همچون «براکا زَک» معتقدند که طرح رابطة «اِن‌سوف» و «سفیروت» و نیز نظریۀ «صیمصوم» که از ابداعات اسحق لوریا دانسته شده‌ است، ریشه در آثار کوردوورو دارد. خداشناسی قبالای کوردوورو را باید آمیزه‌ای از فلسفه و عرفان دانست. وی در مبحث خداشناسی، از توحید صرف و تنزیهی تبعیت می‌کند؛ بااین‌حال در برخی آثارش نظیر «شیعور قوما» و «درخت نخل دبوره»، از استعاراتی در توصیف صفات الهی استفاده کرده است که امکان دارد خواننده را دچار سرگردانی کند؛ اما در حقیقت این توصیفات به صفات فعلی الهی برمی‌گردد که از خداوند به‌ صورت ده سفیروت متجلی شده‌اند. خداشناسی کوردوورو در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به آثار وی مورد بررسی قرار گرفته شده است. همچنین به ارتباط میان نظریات وی در باب خداشناسی، همچون نظریة «پاننتئیسم» (خدافراگیردانی)، «ان‌سوف و سفیروت» و نظریة «تقلید از خداوند» اشاره شده است.

بخش قابل توجهی از احادیث شیعه دربارة شخصیت حضرت عیسی(ع) و تعالیم، اقوال و مناقشات پیرامون ایشان وارد شده‌اند. در این میان، تصویر یا انگارة این شخصیت الهی، در احادیث شیخ صدوق جلوة ویژه‌تری دارد و توسط روایات نقل‌شده از جانب او، بیش‌ازپیش وارد گفتمان حدیثی شیعه شده است. پژوهة حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی ـ تحلیلی تصویر ارائه‌شده از شخصیت حضرت عیسی(ع) را در ضمن احادیث نقل‌شده توسط عالم اخباری مکتب قم، یعنی ابن‌بابویه، نشان دهد و در ضمن، ارتباط و پیوند برخی از اندیشه‌های شیعه با حضرت عیسی(ع) را نمایان سازد. نتایج نشان می‌دهد که این احادیث از سویی برای شناختن هویت عیسی(ع) وارد شده‌اند و ازسویی‌دیگر در پیوند وی با مسائل و اصول مهمی همچون توحید، نبوت و امامت مطرح گشته‌اند؛ ازهمین‌رو ارتباط آن حضرت با مسئلة وصایت، مهدویت، فترت، بشارت به آمدن پیامبر اسلام(ص)، مسئلة غلو و پاسخ به برخی شبهات مطرح‌شده از جانب برخی فرقه‌ها و مسائل دیگر، ازجمله موضوعاتی هستند که از طرفی هویت حضرت عیسی(ع) و ازطرف‌دیگر هویت‌بخشی ایشان به برخی آموزه‌های شیعی را در احادیث نقل‌شده توسط ابن‌بابویه نمایان می‌سازد.

برخی از مستشرقین در قرن بیستم مدعی شدند که عنوان «الله» در قبل از اسلام نام خدای ماه اعراب بت‌پرست بوده و پس از اسلام به خدای یگانه و لایزال تغییر یافته و این ادعا ابزاری برای تبلیغات مبشرین مسیحی منتقد اسلام قرار گرفته است. در این تحقیق به‌دنبال آن هستیم که نشان دهیم آیا بین «خدای ماه» و «الله» ارتباطی وجود دارد یا نه. برای بررسی این ادعا، ابتدا استنادات باستان‌شناسان مورد بررسی قرار گرفت و هیچ سندی یافت نشد که نشان دهد میان «خدای ماه» و «الله» رابطه‌ای وجود داشته است. در مرحلة دوم به بررسی استعمال این واژه در میان مسیحیان قبل از اسلام پرداختیم. نتایج نشان ‌داد که مشتقات نام «الله»، در کتاب مقدس به‌عنوان خدای مسیحیت به‌کار رفته است و مسیحیان عرب‌زبان قبل از اسلام، خدا را با نام «الله» مورد پرستش قرار می‌دادند. همچنین در باور اعراب قبل از ظهور اسلام، یک خدای اصلی به‌نام «الله» وجود داشته است و تعداد زیادی بت هم بودند که این بتان وظایف کوچکی بر عهده داشتند؛ ولی هیچ بت یا خدای دیگری غیر از خدای قادر مطلق و خالق متعال به‌نام «الله» نامیده نشده است.