جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فوایدنگاری رجالی در محافل امامیه به­‌عنوان یک سبک نگارشی در میان مناهج تألیفی که بر بیشتر علوم سایه افکنده، از جایگاهی ممتاز و متفاوت برخوردار است. در پژوهش حاضر با به‌­کارگیری روش توصیفی افزون بر بیان چیستی و سابقۀ فایده/ فوایدنگاری و اشاره­‌ای گذرا به اسلوب­‌های تألیفی، به گونه­‌ها، کاربست و پیشینۀ ظهور فواید رجالی که نشان­‌دهندۀ کارایی داده­‌ها و یافته‌­های رجالیان است و به توسعۀ دانش رجال و تدوین اصول و قواعد آن یاری رسانده، پرداخته می­‌شود. یادکرد آثار رجال‌­پژوهان در زمینۀ فوایدنگاری و توصیف و تحلیل گزاره‌­ها، داده‌­ها و اطلاعات آثار یادشده با رویکرد بازشناختی، راهبرد نویسنده در مسیر پژوهش است. از دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان به فراوانی فوایدنویسی رجالی و تطور آن نسبت به دیگر سبک‌­های تألیفی در دانش‌های اسلامی و پیدایش آن در زمانی پیش از مکتب حلّه اشاره کرد.

شناخت ساختار و محور موضوعی هر سوره از قرآن روشی نوین در علم سوره‏‌شناسی است. سورۀ نور بیست ‏و چهارمین سورۀ قرآن است که با 64 آیه به نُه واحد موضوعی تقسیم می‌شود. آیا در میان آیات و واحدهای این سوره یک محور موضوعی می‌توان به دست آورد؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی _ ­تحلیلی این مسئله را بررسیده است. برای این کار با تدبّر در متن آیات هریک از واحدهای نه‏‌گانۀ سوره، عنوانی برای معرّفی هر واحد موضوعی پیشنهاد شده است؛ مانند: حفظ پوشش در مراودات اجتماعی، رعایت عفّت و تعلیم کودکان برای کسب اجازۀ ورود به اتاق والدین و ایمان به حضور دائم خداوند. از طریق بررسی مضامین هریک از واحدهای موضوعی سورۀ نور و ارتباط آن‌­ها چنین می‏‌توان دریافت که محور موضوعی این سوره عبارت است از «شیوه‏‌های پیشگیری از انحرافات جنسی در نهاد خانواده و جامعه» که در هریک از واحدهای موضوعی یادشده بخشی از آن تبیین شده است.

در تعداد قابل توجهی از روایات به بخشش گناهان آینده با عباراتی مشابه عبارت «غَفَرَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّر» اشاره شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر شناسایی این تعداد از روایات، ارزیابی و معناشناسی و تحلیل مراد از غفران، گناهان آینده یا «ذنوب ما تأخّر» است. برای این کار ابتدا روایات دارای این عبارت مورد شناسایی قرار گرفته و سپس برخی از مهم­ترین دیدگاه‌ها دربارۀ معنای این دسته از روایات ارائه شده است. در ادامه نیز با شناسایی دیگر روایات مرتبط، به روش تحلیلی _ انتقادی به تبیین و تحلیل معنای عبارت یادشده پرداخته و پنج نظریه دراین­‌باره ارزیابی شده است. دستاورد پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که مراد از غفران، ذنوب ما تأخّر ضمانت بخشش گناهان آیندۀ فرد نیست تا به اباحه‌گری بینجامد؛ بلکه رسیدن فرد به مرحله‌ای از معرفت است که به اختیار خود گناهان را ترک کند.

اعتماد و کارکردهای آن یکی از مهم­ترین شاخص­‌های سرمایۀ اجتماعی بوده و از دیرباز توجه کنشگران علوم انسانی به­‌ویژه در جامعه­‌شناسی، روان‌­شناسی و علوم سیاسی را برانگیخته است. به‌­رغم وجود آثاری در این حوزه، به زمینه‌­های فرهنگی، نگرشی و بینشی اعتماد اجتماعی و نیز بررسی مفهوم آن در بافت قرآنی کمتر توجه شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _ ­تحلیلی با مراجعه به منابع جامعه‌­شناسی به بسترهای تولید این مفهوم در جهان مدرن پرداخته تا با درک دقیق اصطلاح اعتماد اجتماعی، تمهیداتی برای مقایسۀ این مفهوم با بافت قرآنی فراهم سازد. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که مفهوم اعتماد اجتماعی در دنیای معاصر، واکنشی در برابر افزایش خطرپذیری و فردگرایی بوده که وجود مؤلفه­‌های عدم تعیّن آینده، عاملیت مستقل (کنش غیرقابل کنترل) و ناآگاهی از کنش احتمالیِ دیگری در آن لزوم توسل به کنترل و اجبار را به همراه داشته است؛ حال­‌آنکه اعتماد مطلوبِ قرآن بر پایۀ نگرش مثبت (حسن‌­ظن) و ایمان جمعی استوار شده که متضمّن مؤلفه­‌های تعیّن، تعهّد و آگاهی است و هنجارها و ارزش‌های فردی (عوامل خصیصه­‌محور) و جایگاه اجتماعی افراد (عوامل جایگاه‌­محور) موجب تقویت آن می­‌شود.

براساس آیۀ 96 سورۀ اعراف می‌توان رابطه‌ای معنادار میان ایمان و تقوا و برخورداری از برکت‌های آسمانی و زمینی برقرار دانست؛ اما وجود جوامعی از افراد مؤمن و باتقوا ولی محروم و افراد غیرمومن اما متنعم، با ظاهر آیه ناسازگار بوده و شبهه ایجاد کرده است. از بررسی تفسیرهای شیعی شش پاسخ به این شبهه قابل برداشت است که به دو بخش ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند. پاسخ‌های ایجابی مواردی مانند اختصاص آیه به زمان و مورد خاص، استدراجی بودن برخورداری غیرمؤمنان و تأمل در معنای ایمان و تقوا و پاسخ‌های سلبی مواردی مانند انکار برخورداری غیرمؤمنان از برکات آسمانی و زمینی، انکار برخورداری غیرمؤمنان از برکات معنوی و انکار برخورداری کامل غیرمؤمنان از برکات را شامل می­‌شود. هریک از این پاسخ‌ها به نوبۀ خود ارزشمند است و بخشی از شبهه را پاسخ می­‌دهد؛ اما برای حل کامل و همه‌­جانبۀ شبهه پاسخی جامع‌تر لازم است. ازاین‌رو با لحاظ کردن بخش‌هایی از پاسخ‌های یادشده و تأمل در معنا و مصادیق برکات کوشیده شده پاسخی جدید ارائه شود. در این پاسخ، مراتب متعدد مقامات معنوی و معارف الهی از جمله برکات آسمانی معرفی شده و برای تقوا نیز معنایی گسترده و دارای مراتب مختلف در نظر گرفته شده است؛ چنان­که همۀ گناهان اعم از گناهان ذکرشده در متون دینی و غیر آن را دربر بگیرد. براین‌­اساس، اگرچه غیرمؤمنان از برخی مراتب برکت‌های آسمانی محروم می‌شوند، از برخی مراتب برکت‌های زمینی بهره‌مندند و مؤمنان نیز اگرچه از برخی مراتب برکات زمینی محروم‌­اند، از برکات آسمانی بهره‌ها می‌برند. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ ­انتقادی سامان یافته است.