جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

احسان در قرآن و حدیث، معانی و کاربردهای بسیار دارد که «نیکی به دیگران» یکی از آن‌هاست. از مهم‌ترین مسائل فلسفۀ اخلاق، هنجارهای اخلاقی بوده که به دنبال ملاک و معیار قاعدۀ عمل برای یافتن نظریۀ اخلاقِ هنجاری در زمینۀ احسان و نیکی به دیگران است. این پژوهش با تکیه بر قرآن و حدیث و با روش توصیفی _ تحلیلی در پی این است که در اخلاق قرآن و حدیث، معیار اساسی و قاعدۀ عمل برای مسئولیت نیکوکارانه چیست؟ آیا نیکی به دیگران به‌خاطر نتایج اعمال نیک است یا احسان به مثابۀ قاعده و وظیفه‌ای عقلی یا الهی است یا فضیلتی است که عامل اخلاقی باید بدان متلبس گردد؟ دستاورد پژوهش حاضر حاکی از آن است که در قرآن و حدیث نباید به دنبال تک‌معیار برای اخلاق نیکوکاری بود، بلکه شواهدی بر ملاک‌ها و معیارهای مختلف وجود دارد. در برخی موارد، پیامدهایی را به خود، دیگری یا همگان، توجه می‌دهد و گاهی به وظایف و در جایی دیگر به فضایل توجه شده است.

در آیۀ 48 سورۀ قصص، از سحْر خواندن تورات و قرآن توسط مشرکان مکه خبر داده شده و در آیۀ بعد، خداوند در تقابل با این دیدگاه، به هدایتگری این دو کتاب آسمانی تحدّی کرده و بر اعتبار و اصالت وحیانی آن­‌ها صحّه گذاشته است. بررسی روند تاریخی نشان­‌دهندۀ آن است که انگارۀ نفی اعجاز کتاب‌های وحیانی پیشاقرآنی، در چهار قرن نخست هجری از برایند مناظرات مسلمانان با اهل کتاب شکل گرفته است. این انگاره به‌مثابۀ یک اصل بر اندیشۀ بسیاری از مفسران قرآن در ادوار میانی تا دورۀ معاصر اثر گذاشته و بدین‌سان به پارادایمی تفسیری ارتقا یافته؛ چنان­که در تفسیر دو آیۀ یادشده بر تحریف، نفی تحدّی و اعجاز از تورات نخستین تأکید شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، تحلیل انتقادی این پارادایم تفسیری است و اینکه نشان ‌داده شود چگونه تفسیر رایج از دو آیۀ یادشده به تفسیر نظریۀ رقیب، مجال ظهور نداده است. براساس نظریۀ رقیب، توراتِ نخستین از دیدگاه قرآن دارای ویژگی تحدّی بوده و باورمندی به اعجاز آن آموزۀ اصیل قرآنی است که در پرتو پارادایم مشهور مفسران به فراموشی سپرده شده است. دستاورد پژوهش تأکید بر بازخوانی رَوایی پارادایم مشهور و توجه جدی به تفسیر نظریۀ رقیب در تفسیر آیات 48-49 سورۀ قصص است. یافته‌های پژوهش اثبات می‌­کند که با ظهور رویکردهای نوین در مطالعات تاریخ تفسیر، نظریۀ مشهور مفسران در تفسیر آیات یادشده با چالش اثرپذیری از پارادایم متکلمان مواجه شده؛ ازاین­‌رو اصالت آن مخدوش است و گریزی از روی‌آورد به نظریۀ رقیب به­‌مثابۀ نظریۀ معیار و جانشین تفسیر مشهور وجود ندارد.

از گزارش‌‏های تاریخی چنین برمی‌‏آید که «ضَیزَن» از جمله نکاح‌‏های مرسوم در فرهنگ عرب پیش از اسلام بوده است. در این نوع از نکاح، زنان شخص متوفّا مانند اموال بازمانده از او توسط یکی از خویشاوندان نزدیکش، در بیشتر موارد پسر یا برادرش، به ارث برده شده و بدون دریافت مهریه به نکاح او درمی­‌آمده‌­اند. عالمان تفسیر با استناد به برخی روایات معتقدند که شماری از آیات قرآنی ناظر به رسم «ضیزن» نازل شده و این نکاح جاهلی را نقد کرده‌­اند. در پژوهش حاضر کوشیده شده با کاربست رویکرد انسان‌‏شناسی فرهنگی، زمینه‌‏های پیدایش این نوع خاص از نکاح در فرهنگ جاهلی تحلیل شده و دلایل طردشدن آن از فرهنگ قرآنی بازکاوی شود. دستاوردهای پژوهش نشان­‌دهندۀ آن است که علت شکل‏‌گیری «ضیزن» در فرهنگ عرب پیش از اسلام نگاه به نکاح به‌­مثابۀ دادوستد اقتصادی و مهریه به­‌مثابۀ بهای خرید زن بوده که به پدر زن پرداخت می‌‏شده؛ اما چون در فرهنگ قرآنی، زن به­‌عنوان صاحب مهریه و موجودی مستقل و نه مملوکِ مرد شناخته می‌‏شده، این نکاح تحریم شده است.

رسانه ابزار مهم جنگ روانی است که با شگردهای متنوع می‌تواند بر افکار، احساسات و رفتار افراد جامعه تأثیر بگذارد؛ ازاین­‌رو نظام سلطه در رسانه‌های خود به طور گسترده از نشر اخبار خلاف واقع و دروغ برای فریب مخاطب و تحمیل اراده و اهداف خویش استفاده می‌کند. اینک این پرسش مطرح می­‌شود که آیا رسانۀ تراز اسلامی نیز می‌تواند در جنگ رسانه‌ای خود، در وقت ضرورت از این حربه استفاده کند و در نگاهی کلّی‌تر، آیا مصلحت‌گرایی سیاسی برای رسیدن به اهداف مقدس می‌تواند مجوّزی برای نادیده گرفتن بخشی از اصول و ضوابط اخلاقی و شرعی باشد؟ پژوهش حاضر که به روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی­_ ­تحلیلی سامان یافته، به بررسی ادلۀ ادعایی و احتمالی این تجویز می‌پردازد. اتهام سرقت توسط یوسف(ع)به برادرش در قرآن، روایات دال بر جواز خدعه در جنگ، روایات دال بر جواز بهتان و سبّ منحرفان، قانون «اهمّ و مهم» و مسئلۀ حفظ نظام و همچنین آیات دال بر اِعداد قوّه، ارعاب دشمن و مقابله­ به ­مثل، دلایل عمدۀ مدعای یادشده است. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد که هیچ‌یک از ادلۀ پیش­‌گفته نمی‌تواند دروغ و فریب را در جنگ رسانه‌ای تجویز کند و جواز خدعه فقط به جنگ نظامی و تبلیغات مربوط به آن منحصر است.

بررسی وضعیت راویان و داوری دربارۀ وثاقت آن‌ها نقش مهمی در بهره‌گیری از اخبار برای استنباط معارف دینی دارد. یکی از راویانی که دیدگاه‌­های گوناگونی چون ضعف، وثاقت مطلق، وثاقت مشروط و توقف دربارۀ او قابل ارزیابی است، احمد بن هلال است. نقل نزدیک به نود روایت از این شخصیت در موضوعات فقهی، تاریخی و اعتقادی به‌­ویژه مهدویت، تحقیق دربارۀ او را ضرورت می­‌بخشد. در پژوهش حاضر با بهره‌­گیری از منابع اِسنادی و به روش توصیفی­ _ ­تحلیلی، وضعیت رجالی احمد بن هلال مورد ارزیابی قرار گرفته است. برای دست‌ یافتن به نتیجه‌­ای مطمئن دربارۀ احمد بن هلال، در نخستین گام زیست‌نامه و جایگاه حدیثی و در دومین گام، تضعیفات مربوط به او در سه موضوع لعن از ناحیۀ مقدسه، غلو و نیز نقل احادیث منکر بررسی شده و نقدهای مربوط به هریک تبیین شده است. در مرحلۀ بعد نیز توثیق خاص و عام مربوط به او با بهره‌گیری از مؤلفه‌های زیر مورد تبیین قرار گرفته: قرار داشتن در شمار رجال دو کتاب: تفسیر قمی و المزار الکبیر و روایتگری اجلّا از او. دستاوردهای پژوهش حاضر براساس نقد بر تضعیفات واردشده بر این شخصیت و بهره­‌گیری از مجموعۀ توثیقات عام مرتبط با او سامان یافته است.