جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی میان­‌رشته‌­ای برای تبیین تحوّلات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و به‌­عنوان یکی از روش­‌های کیفی بررسی متون به کشف روابط میان زبان، ایدئولوژی و قدرت پرداخته و رابطۀ تعاملی میان متن و زمینۀ متن را بازگو می‌­کند. با توجّه به ساخت واژگانی داستان‌های قرآن، بافت موقعیّتی و اهداف تربیتی‌­ای که در آن‌ها منظور شده، ساختاری گفتمانی دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی داستان قوم لوط در قرآن با روش نورمن فرکلاف و تحلیل نشانه­‌های معنادار این داستان در سه سطح: توصیف، تفسیر و تبیین است. شیوۀ پژوهش نیز توصیفی و تحلیل اطّلاعات کیفی است. بنابر نتایج پژوهش، در سطح توصیف، با شکل­‌گیری روابط معنایی میان واژگان مانند: شمول معنایی، ترادف و تضادّ معنایی و به­‌کارگیری وجوه مختلف جملات، ایدئولوژی گفتمان موجود در آیات مشخّص شد. در سطح تفسیر نیز با ترسیم بافت موقعیّتی و بینامتنی، حاکمیّت و غلبۀ نهایی گفتمان الهی بر گفتمان کفر و گمراهی آشکار شده و سرانجام در سطح تبیین، تأثیر فرامتن و هژمونی و قدرت حاکم بر شخصیّت و عملکرد افراد و آیندۀ آنان تبیین گردید.

برداشت رایج از عبارت <فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ> در آیۀ دوازده سورۀ انفال براساس نظر بیشتر مفسّران، معنای ظاهری گردن زدن و قطع انگشتان است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _تحلیلی ضمن واکاوی و بررسی تفاسیر شیعه و اهل‌سنّت در قرون مختلف به تحلیل انتقادی برداشت تفسیری یادشده، پرداخته و با تأمّل در گسترۀ معانی واژگان آیه و با تکیه بر سیاق و دیگر قراین موجود در آن، رویکرد متفاوتی ارائه داده است. براساس این رویکرد، مخاطب عبارت یادشده ملائکه هستند و نه مؤمنان. در واقع ملائکه در راستای معیّت الهی ضمن تثبیت قلب­ خداجویان از سویی و از سوی دیگر با ایجاد رعب، بر کافران گردن­کش احاطه پیدا کرده و قدرت عمل را از آنان گرفته و دستشان را از هر اقدام مؤثّری کوتاه کرده‌­اند. دستاورد پژوهش حاضر و برداشت تفسیری حاصل از آن می‌­تواند دلیلی دیگر بر ردّ پدیدۀ اسلام‌­هراسی و اتّهام خشونت‌­طلبی اسلام باشد.

برخی علوم مقدّمۀ برخی دیگر به‌شمار می­‌آیند؛ چنان­که از میان علوم ادب عربی، دانش‌­های بلاغی که ظرافت‌‌ها، شیوه­‌ها و زیبایی‌­های سخن را شناسایی می­‌کنند، یاریگر دانش‌­هایی هستند که با متون سروکار دارند و ابزار تحلیل و استنباط متن‌­اند. دانش فقه که احکام شریعت اسلام را از کتاب و سنّت استخراج می‌­کند، به شناخت علمی و کاربرد عملی فنون بلاغی در تحلیل نصوص دینی نیازمند است. آنچه در این عرصه می‌‌تواند راهگشا باشد، الگوهایی عینی از فقیهان در چگونگی تعامل با این فنون و شیوۀ کاربرد بلاغت در استنباط احکام است. پژوهش حاضر برای شناخت کاربرد علوم بلاغی در اجتهادات فقهی با روش توصیفی­_­ تحلیلی به تفاسیر فقهی رجوع کرده و چگونگی کارایی معانی، بیان و بدیع را در این میدان نشان داده است. در علم معانی، ایجاز، تقدیم و تأخیر، در علم بیان، همۀ انواع آن به­‌ویژه مجاز و کنایه و در علم بدیع، مبالغه مواردی هستند که در این مقاله دربارۀ تأثیرگذاری آن­ها بر چگونگی استنباط بحث شده است.

آیات متشابه لفظی قرآن برجسته‌ترین محلّ نمود تغییرات سبکی است. بر این اساس، پژوهش حاضر با به‌کارگیری روش توصیفی _ ‌تحلیلی و استفاده از رویکرد تحلیل مؤلّفه‌ای، به موضوع جایگزینی افعال در آیات متشابه لفظی قرآن پرداخته و ضمن بررسی‌های تفسیری مشخّص کرده است که چرا در هر جایگاهی فعل به‌خصوصی به‌کاررفته است. به ‌طور کلّی پژوهش حاضر بر این پیش‌فرض استوار شده که تعیین مؤلّفه‌های معنایی هر واژه و شناخت بافت و ‌هم‌متن آن، در شناخت تغییر سبک آیات مؤثّر است. بررسی داده‌های قرآنی نشان‌دهندۀ این است که جایگزینی واژگانی، به‌عنوان یکی از تغییرات سبکی آیات متشابه لفظی قرآن کریم توسّط عوامل هم‌متن و بافتی تحت تأثیر قرار می‌گیرد؛ همان‌گونه ‌که هر بافت با پیروی از پدیدۀ زبان‌شناختیِ «محدودیّت‌های گزینشی»، واژۀ متناسب با خود را اقتضا می‌کند. با شناخت عوامل یادشده، این نتیجه حاصل آمد که واژگان منتخب به‌کاررفته در آیات مورد بحث، بهترین، دقیق‌ترین و مناسب‌ترین واژگان ممکن بوده؛ چنان‌که جایگزینی آن‌ها با واژگانی دیگر مخلّ معنای مقصود خداوند خواهد بود.

ازدواج، سنگ بنای اولیۀ تشکیل‌ خانواده و وسیله‌ای برای حفظ دین انسان و تکامل اوست. در آیۀ 21 سورۀ روم، خلقت هر یک از همسران از نشانه‌های الهی و خاستگاه آرامش و دل­بستگی میان آنان معرّفی شده است. امّا هر یک از دو عنصر آرامش و دل‌‍بستگی آسیب‌­پذیر بوده و برای استمرار و پایداری آن­ها به الزامات روان­شناختی خاصّی نیاز است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، تبیین بایسته‌های آرامش و دل­بستگی پایدار میان همسران از دیدگاه قرآن و آموزه‌های روان­شناسی با بهره‌گیری از قراین موجود در آیۀ 21 سورۀ روم است. پژوهش به شیوۀ گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای و روش پردازش توصیفی ­_ ‌تحلیلی صورت گرفته ‌است. براساس یافته‌های پژوهش، توجّه به بُعد قلبی آرامش و اصالت دادن به زن در تأمین آن، از جمله بایسته‌های روان­شناختی پایداری آرامش میان همسران است. همچنین توجّه به خاستگاه و منشأ الهی عشق میان زوجین، تمرکز بر جنبه‌های اخلاقی­­ _ انگیزشی دل­‌بستگی و نیز تعمیم عشق به همۀ شئون خانواده از بایسته‌های روان­شناختی تداوم دل‌بستگی میان همسران دانسته شده است.

از مطمئن‌ترین راه‌های مطالعۀ روابط قدرت در حجازِ عصر نزول قرآن، بررسی گزاره‌هایی است که اندیشه‌های نانوشته و غیرمضبوط سیاسی، از جمله عوامل مؤثّر بر قدرت ‌را در دل خود دارد. مقالۀ حاضر با نگاهی انسان‌شناختی، گزاره‌های تاریخی و روایی رفتار و گفتار تأثیرگذاران حوزۀ سیاست در دو دودمان بنی‌هاشم و بنی‌امیّه را بررسی کرده و با بهره‌گیری از آیات و روایات، تحلیلی از عوامل تعیین‌کننده در مناسبات قدرت عصر یادشده ارائه کرده است. بررسی عوامل قدرت‌ساز در جامعه‌ای متعلق به قرن‌ها پیش، می‌تواند به آشکار شدن ابعاد بیشتری از مناسبات قدرت در فضای نزول و درک بهتر معارف قرآن بینجامد. از سوی دیگر، بررسی تفاوت میان گفتمان رسمی حاکم و گفتمان‌های غیررسمی، امّا رایج میان مردم، می‌تواند زمینۀ تحلیل و نقد هر سیستم سیاسی­‌ای، به‌ویژه حکومت‌های معاصر را فراهم آورد. براساس یافته‌­های پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای سامان‌ یافته است، ثروت، رفتارهای اقتدارگرایانه و جمعیّت از مهم‌ترین عوامل قدرت‌سازِ مورد توجّه در گفتمان‌های سیاسی حجاز از عصر منتهی به روزگار نزول قرآن تا سال 132 هجری است. هر دو خاندان دربارۀ جزئیات عوامل یادشده اختلاف ‌نظر داشتند؛ اختلاف دیدگاهی که متأثّر از نگاه متفاوت به مقولۀ هزینۀ قدرت و اثرپذیری نگاه آنان به سیاست از رهیافت‌های متفاوت بود. توضیح مطلب اینکه برای بنی‌امیّه، «قدرت» رهیافتی اساسی بود و این باعث می‌­شد که آنان اخلاق و دین را فدای قدرت کنند؛ امّا هاشمیان که به سیاست از دریچۀ رهیافت «آرمان» می‌نگریستند، حاضر نبودند قدرت را به‌ هر قیمت ممکن به‌ دست آورند.