جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دیدگاه آموزه‌های وحیانی، «تربیت» یکی از شئون و وظایف انبیا بیان شده ‌است. حکومت به عنوان یکی از ضرورت‌های اجتماع انسانی نقش مهمی در تحقق این امر دارد. حکومت دینی برای نقش‌آفرینی در این زمینه، نقش بستری، مانع‌زدایی، هدایت‌گری تبلیغ و ترویج و اموراجرایی برای تحقق دینداری در میان مردم ایفا می‌کند. از این‌رو، این پژوهش با روش توصیفی‌ ‌تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ایی در پی تبیین مولفه‌هایی است که حکومت دینی می‌بایست در ارتقاء دینداری مردم بکار گیرد. بر مبنای اثبات فرضیه‌های تحقیق، بررسی‌ها نشان می‌دهد که حکومت دینی با فراهم نمودن شرایط و توجه به بایسته‌های ایجابی مانند اجرای عدالت، تحکیم بنیان خانواده، تبیین درست باورهای دینی، شناساندن الگوها، و بسترسازی از طریق مانع‌زدایی و توجه به امور سلبی مانند چیره‌نشدن نااهلان و شناساندن دشمنان آشکار و نهان. موجب تقویت و بالارفتن سطح دینداری شود. هرچند بایسته‌های ایجابی و سلبی دیگری نیز می‌توان برشمرد اماتلاش شده برخی از مهمترین موارد ذکر و تبیین گردد.

دو واژه "توبه" و "إنابه" از واژگان کلیدی در نظام دینی و به تبع آن گفتمان معصومان' می­باشد که با توجه به نقش برجسته­ی آن در ندامت از گناه و رجوع به مسیر الهی از ارزش والایی جهت تعمق در مفهوم­شناسی و کاربست صحیح آن در نظام هستی برخوردار است. بررسی معنی­شناختی این دو واژه به ظاهر هم­معنی بنابر روابط همنشینی، به کاربست هر واژه در موقعیت خاص و ظرافت­های معنایی نهفته در هر یک اشاره دارد که نقش جایگزینی واژگانی این جفت­واژه را از بین خواهد برد. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی پس از مفهوم­شناسی لغوی این دو واژه به ارتباط معنایی واژگان "توبه" و "إنابه" با واژگان هم­نشین در متن صحیفه سجادیه اشاره داشته و در این میان با تحلیل موردی برخی روابط همنشینی، به میدان معنایی هر واژه و ظرافت­های ممیِّزانه آن بپردازد؛ رهیافتهای حاصل آنکه واژه توبه در متن مذکور، در پی روابط همنشینی با واژگانی مانند "نَدَم"، "دعاء"، "معصیه"، "عفو" و "ضمایر عائد إلی الله"، مفاهیمی ویژه مانند "ندامت"، "فراخوانی خداوند و عبادت"، "ترک معصیت"، "حبط گناهان و فرجام خوش" و در نتیجه "سیر إلی الله" را مطرح می­سازد و واژه "إنابه" نیز در پی همنشینی با "واژگانی همچون "معصیه"، "طاعه" و ضمایر ارجاعی به "الله"، ظرافت­های معنایی خاصی همچون "تداوم ترک ارادی معصیت"، "بندگی خالصانه" و در نتیجه "سیر إلی الله" را تجلی داده است. با توجه به این خوانش، لوازم اولیه در این دو واژه از تفاوت برخوردار بوده چنانچه ندامت لازمه توبه و ترک معصیت لازمه انابه بوده و همین امر افزون بر معانی مشترک، ظرافت­های معنایی ممیزانه­ای را فراهم می­آورد؛ مهم آنکه برآورد معنا بر اساس این سازوکار زبانی، مدلی روشمند به شمار آمده که از جایگزینی غیرنظام­مند واژگان می­کاهد و از عدم ترادف کامل واژگان سخن می­گوید و فهم صحیح از واژگان و مراد اصلی خالق اثر را فراهم می­آورد.

موضوع مقاله حاضر، بررسی و نقد دیدگاه تاریخمندی احادیث نبوی با توجه به مبانی و پیامدهای آن است. تاریخ‌مندی، نظریه‌ای مبتنی بر اعتقاد به نقش تاریخ و شرایط مکانی و زمانی احادیث نبوی در محتوای آن و در نتیجه محدود نمودن پاسخ‌گویی احادیث به نیازهای عصر صدور و انکار نقش فرازمانی و فرامکانی احادیث است. این مسئله از آن جهت دارای اهمیت است که احادیث نبوی آثار و برکات مختلفی در زندگی امروزی افراد دارند، اما دیدگاه تاریخ‌مندی، کارکرد احادیث را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. دیدگاه تاریخ‌مندی، گرچه در فلسفه غرب به لحاظ مسائل فهم برجسته شده و مورد تأکید قرار گرفت. اما در میان اندیشمندان اسلامی در شکل بومی خود تعبیر و تفسیر شد و براساس مبانی مختلفی از جمله برخی مبانی قرآنی و روایی مورد پذیرش عده‌ای واقع شد. این نظریه بر شواهد مختلفی از جمله شاهد زبانی، احکام منطقه‌ای و تاریخی و امضایی بودن بخشی از احکام شریعت استوار است. اما در نقد تاریخمندی همین بس که مبانی و شواهد دال بر آن خود نقدپذیر بوده و در نتیجه با گذشت زمان، غبار تاریخ موجب فرسودگی محتوایی و ناکارآمدی احادیث نبوی نخواهد شد بلکه این احادیث با فرض صحت و اعتبار سندی و متنی، کاربردهای مختلفی در شئون زندگی امروزی بشر دارد.

عدالت صحابه یکی از اعتقادات غالب اهل‌تسنن است که شماری از مفسرانِ ایشان برای اثبات آن به تعدادی از آیات قرآن کریم استناد کرده‌اند. یکی از این آیات آیۀ ۱۰۰ سورۀ توبه است که سبقت‌گیرندگان از مهاجرین و انصار را مشمول رضای الهی معرفی می‌کند. فخررازی از مفسران بزرگ اهل‌تسنن در تفسیر این آیه بحث عدالت صحابه و از آن جمله ابوبکر را پیش کشیده است. در پژوهش حاضر، این دیدگاه با ارجاع به تاریخ صدر اسلام مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. در این‌باره به چنین وقایعی استشهاد شده است: ابلاغ آیات ابتدایی سورۀ برائت، تخلف از سپاه اسامه و ایراد خطبۀ شقشقیه توسط امام علی%، و بالاخره سخنان شخص ابوبکر. اما موضوع اتکای مفسران اهل‌تسنن، به‌ویژه فخررازی، بر آیۀ یادشده برای اثبات عدالت صحابه بررسی و نقد می‌شود. در این‌باره به چنین دلایلی استناد شده است: اصطلاح متشرعه بودن «صحابی»، عدم‌شمول آیه دربارۀ همۀ صحابه، اختلاف علمای اهل‌تسنن در مقصود آیه از سابقین اولیه و تابعین و نیز در برداشت عدالت صحابه از آیه، و بالاخره سوءبرداشت از مفهوم سابقین و مخالفت این برداشت با آیات قرآن و سیرۀ نبوی و سیاق آیات و مسلمات تاریخی.

«إفساد فی الأرض» به عنوان یک جرم سنگین شناخته می‌شود؛ زیرا مجازات آن سلب حیات است. علی رغم اهمیت موضوع، اتفاق نظر و تعریف مشخصی در خصوص مفاهیم و مصادیق این جرم در منابع فقهی و حقوقی وجود ندارد. هدف از انجام این پژوهش، کشف منظور شارع مقدس از کاربرد عبارت «فساد در زمین» بوده است. در این راستا، نصّ آیات قرآن و روایات معصومان' و نیز دیدگاه برخی از مفسران فارغ از پیرایه‌های فقهی و حقوقی مورد بررسی قرار گرفته است. عبارت «فساد در زمین» در آیات و روایات در مفاهیم و مصادیق مختلفی به کار رفته است؛ از جمله تباهی، جرایم اقتصادی، نفاق، کفر، شرک، راهزنی، ظلم و بغی. در نهایت روشن خواهد شد که عنوان مجرمانه مستقلی به نام «إفساد فی الأرض» در شرع مقدس وجود ندارد؛ بلکه «محاربه به قصد إفساد فی الأرض» جرمی است که زیر مجموعه حدود قرار می‌گیرد.

یکی از اساسی‌ترین ابعاد زبان بشری جهت پیشبرد امور انسانی استفاده از معنای تلویحی است که در حوزۀ فرازبان یا دانش کاربردشناسی به آن توجه می‌شود. بر این اساس وجود معانی تلویحی در متن قرآن امری اجتناب‌ناپذیر و انکارناشدنی است چه خداوند در زبان تجلی کرده و با همین زبان بشری سخن گفته است. بدین تصور نوشتار حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و کاربست نظریۀ کاربردشناختی تلویح، تلاش کرده است تا این پیش‌فرض را که در قرآن کریم هر نوع رعایت و یا عدم رعایت قواعد مشارکت در کاربست ادوات ربطی، به دلیل بیش‌رمزگذاری، دارای معنایی تلویحی تلقی می‌شود، به اثبات برساند. ‌بررسی داده‌های قرآنی نشان می‌دهد که معنای ادوات ربطی در پاره‌گفت‌ها و جمله‌های قرآن تنها با توجه به صورت و ساخت آن‌ها قابل فهم نیست بلکه برای درک کامل منظور اصلی از کاربست آن‌ها باید به عواملی چون بافت، هم‌متن، روابط بینامتنی، مولفه‌های معناساز ادوات ربطی و دانش پس‌زمینه‌ای توجه کرد.

چنان می‌نماید که بسیاری از ابهامات و اشتباهات تفسیری از اعتماد به روایات سبب نزول ذیل آیات و سور و بی‌توجهی به ظاهر و سیاق آیات و سور قرآن و نیز آیات مشابه و متحدالموضوعش و بستر تاریخی نزول قرآن پدید آمده است. یکی از سوره‌هایی که بر اثر این عوامل از آن تفسیر ناصوابی به دست داده شده، سوره ضحی است. تلقی مشهور این است که این سوره ناظر به فترت وحی است؛ حال آن‌که ظاهر و سیاق آیات این سوره و نیز آیات مشابه حاکی از آن است که این سوره ناظر به تنگنای مالی حضرت محمد $ نازل شده است که در اثر بذل و بخشش اموال به نیازمندان بر ایشان فراهم شده بود و مشرکان قریش آن را نشانه رویگردانی خداوند از آن حضرت دانسته بودند.

از جمله حدیث‌پژوهان معاصر که با درک اهمیت پاکسازی احادیث تاریخی و سیره؛ پای به عرصه پژوهش در این زمینه نهاد، «علامه سید مرتضی عسکری » است. وی در تألیفاتی که احادیث سیره و تاریخ را مورد نقد سندی و متنی قرار داده است، علاوه بر شناسایی و اصلاح احادیث تحریف‌شده؛ علل و آثار حاصل از این آسیب را ردیابی می‌نماید. عوامل تاثیرگذاری که او برشمرده را می‌توان به دو دسته سهوی و عمدی تقسیم کرد. علل سهوی عبارتند از؛ «اشتباه نویسندگان»، «تحریف سیره نبوی در پی اجتهادات خلفا در شرعیّات» و «تحریف قهری تاریخی». علل عمدی مواردی چون «تعصبات قبیله‌ای»، «انگیزه مادی»، «میل به تفسیر به رأی روایات نبوی و آیات الهی»، «حسادت نسبت به حضرت علی% و حذف وصایت او»، «تخریب چهره اسلام»، «همگامی با فرهیختگان عصر صدور»، «همگامی با عیاشان زمانه و پسند جمهور مردم» و «اسلام‌براندازی معاویه» می‌باشند. در نگاه علامه؛ تحریف اخبار، عواقب ویرانگری چون؛ «تحریف تاریخ واقعی اسلام»، «تثبیت سنّت خلفا»، «تضعیف شخصیّت پیامبر$»، «ورود آگاهانه اخبار محرَّفه در مصادر تاریخی متقدم»، «ضعف اعتبار مصادر متقدم اسلامی»، «سوءاستفاده خاورشناسان» و «عدم شناخت صحیح اسلام» را موجب گردیده است.

معراج پیامبر اکرم $ سیروسفری مادی و معنوی از زمین تا مافوق آسمان‌های هفتگانه یعنی مقام قرب «او ادنی» است و هدف اصلی آن به استناد آیه‌ی اول سوره «الاسراء» و آیه‌ی هجدهم سوره «النجم» تماشای گزیده‌ای از آیات بزرگ الهی است. پیامبر اکرم $ در این سیر با مجموعه بزرگ و متنوعی از موضوعات و مشاهدات ازجمله دیدار با پیامبران و فرشتگان، طوبی و سدره المنتهی، بهشت و جهنم و... مواجه می‌شوند. در این میان ازآنجاکه بخش عظیمی از ظرفیت معراج نبوی صرف نمایش و بیان فضائل علوی گردیده است؛ پژوهش حاضر ضمن استخراج این فضائل از روایات مرتبط با معراج به شیوه پژوهش کیفی و بررسی اطلاعات گردآوری‌شده به «روش توصیفی تحلیلی» آن‌ها را ازلحاظ کیفیت بیان، به سه بخش بیانات، مکتوبات و تجلیات تقسیم نموده و به سبب اولویت نوع ارتباطشان به سه بخش ارتباط باخدا، ارتباط با پیامبر $ و ارتباط با خلق تقسیم کرده است. بدین ترتیب باوجود اهمیت فراوان و نیز کمیت و کیفیت فوق‌العاده این فضائل، نتیجه به‌دست‌آمده نشان داد که یکی از مهم‌ترین اهداف معراج پیامبر اکرم $، تبیین و تبلیغ این فضائل و مقامات است و به‌طورکلی این ابلاغ از ارکان اصلی معراج به شمار می‌آید. این پژوهش در انتها به شرح یکی از آن فضائل یعنی لقب «امیرالمؤمنین %» برای حضرت علی % پرداخت. لقب «امیرالمؤمنین %» منحصربه‌فرد بوده و نسبت به سایر القاب حضرت از جامعیت نسبی برخوردار است. هم‌چنین می‌تواند دال بر ولایت علوی و خلافت بلافصل ایشان باشد.

یکی از مسایل اختلافی در موضوع وقف، بحث از جواز یا عدم جواز وقف پول است. در این خصوص دیدگاههایی از عدم جواز، تردید در جواز، جواز به صورت مشروط و جواز بدون قید و شرط در بین فقهای شیعه وجود دارد. این اختلاف در بین فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز کم و بیش وجود دارد. مخالفان جواز و نیز تردیدکنندگان، عقیده خود را بر این دلیل استوار کرده‌اند که در وقف پول، عین آن باقی نمانده بلکه در مسیر اضمحلال قرار می‌گیرد و در نتیجه منفعتی بر چنین وقفی مترتب نخواهد بود. در مقابل موافقان جواز معتقد به حفظ عین موقوفه بوده و وقف پول را با فرض انتفاع مستمر موقوف‌علیهم بلامانع اعلام کرده‌اند. مستند عقیده موافقان، وجود روایاتی است که ناظر برحفظ عین موقوفه و بلکه مالیت و ارزش ذاتی آن است، همانگونه که در قرض‌الحسنه و عاریه، اصل بر بقای عین نقدینگی و استرداد آن به صاحبان اموال است.