جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کنکاش در آیات قرآن کریم بر فضایل و برگزیدگی خاندان پیامبر (ص) دلالت دارد. از جمله ­ی این آیات، آیه­ ی خمس (41 سوره­­ ی انفال) است. با توجه به اهمیت مفاد این آیه از دیدگاه مسلمانان، امام رضا (ع) نیز یکی از ادله­ ی برتری عترت بر امت را همین آیه قرار داده است. بر اساس مناظره­ ی امام (ع) در این آیه، خداوند سهم خویشاوندان پیامبر (ص) را به سهم خود و سهم رسول‌الله قرین ساخته است. امام رضا (ع) مصداق کلمه­ ی «لذی القربی» را خاص اهل بیت پیامبر (ص)، یعنی امام معصوم (ع) معرفی نموده و تعلق گرفتن خمس به عترت را وجه تمایز و برتری آن­ها بر امت می ­داند. در این میان اهل سنت برای کلمه ­­ی «لذی القربی» چهار وجه (1- همه­ ی قریش 2- بنی­ هاشم و بنی­ مطلب 3- فقط بنی ­هاشم 4- آل محمد (ص)) بیان کرده ­اند. علماء امامیه نیز وجوهی هم­چون امام معصوم (ع)، خاندان پیامبر (ص) و ... برای واژه ­ی مورد نظر بیان کرده ­اند. نتیجه‌­ی مباحث مطروحه در این مجال نشان دهنده‌­ی این است که مراد از واژه‌­ی «ذی القربی» امام (ع) است. همچنین مصداق واژه‌­های یتامی، مسکین و ابن‌­السبیل آل پیامبر (ص) هستند. در این زمینه اقوال متفاوتی وجود دارد. تا حد امکان بر آن شده‌­ایم که به تحلیل و بررسی آن­ها با توجه به اقوال فریقین و روایات بپردازیم.

آیات قرآنی که به بدر منسوب ساخته‌اند، در حال ساخت تصور عذاب شدید، روز قیامت، روز فرقان، روز انتقام، وعده‌ی حق خدا، وعده‌ی باطل شیطان، روز پیروزی حق بر باطل است که باید به سبب ارتباط با چیزی برجسته شوند که آن واقعه بدر است. اینکه چنین مفاهیم انتزاعی و مجردی با چه ساز و کاری با بدر مفهوم­ سازی می‌شود و گفتمانی ملموس و قابل درک پدید می‌آورد، مسئله‌ای است که این پژوهش میان رشته ­ای، با تمرکز بر تفاسیر نخستین و با توجه به استعاره­ ی مفهومی که یکی از نظریه‌های معناشناختی و مبتنی بر رابطه­ ی میان زبان و ذهن است، پی می‌گیرد. بر این اساس زبان­شناسان شناخت‌گرای معاصر، با طرح این نظریه که تفکر انسان ماهیتی استعاری دارد و تمام مفاهیم انتزاعی به واسطه ­ی فرآیند تجسم ­سازی از یک امر شناخته شده و عینی مفهومی می‌شوند، آن را از دید کلاسیکش که تنها جنبه ­ی زیبایی ­شناختی دارد جدا می‌کنند. این پژوهش در چهارچوب مدل لیکاف و جانسون به بررسی استعاره‌‌های مفهومی «کلمات الهیاتی» در برخی از تفاسیر نخستین می‌پردازد تا نشان دهد که این کلمات در نگاه و جهان‌بینی مفسران نخستین چگونه تعریف می‌‌شود. نتیجه­ ی بررسی نشان می‌دهد استعاره در سرتاسر گفتمان مفسران نخستین در مورد چنین کلمات انتزاعی وجود دارد و ابزاری است که با کمک ترسیم نگاره‌های ملموس در بستر واقعه ­ی بدر و یا به عبارتی ذکر روایاتی از آن، ذهن خواننده را به سوی وضعیت تاریخی بکشانند تا قابل درک و در نتیجه، سبب باورپذیری و انتقال هر چه بهتر چنین آموزه‌های انتزاعی باشد.

سید قطب به ‌عنوان ادیب معاصر و مفسّر قرآن کریم با نگاه متفاوتی به تفسیر ادبی قرآن کریم روی آورده و به ابعاد جدیدی از زیبایی‌های بیانی این کتاب ارزشمند پرداخته است. اما با توجه به تفکرات اسلام‌­شناسانه سیدقطب و شهرت افکار اصلاحی او در مصر، نظرات تفسیری و ادبی او مورد غفلت واقع شده است. از این رو ضرورت داشت تحقیقی جامع در مورد نوع نگاه زیبایی‌­شناسی او به قرآن کریم با تکیه برگرایش­‌های تفسیری و ادبی ایشان که زیربنای نگاه متفاوت اوست، صورت بگیرد. براین اساس تحقیق پیش رو با روش تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که گرایش‌­های تفسیری ایشان در قالب تفسیری ادبی و اجتماعی قرار گرفته که البته در بعد ادبی، ایشان به عنوان محور کار ادبی خود به شکل هنری و زیبایی­‌شناسی به تحلیل قرآن کریم می‌پردازد. اصول کلی او در این زمینه نگاه کلی و فراگیر، عملی و کاربردی و بدون دخالت پیش‌­فرض‌­های عقلی و علمی در فهم قرآن کریم، اهتمام به زیبایی‌­شناسی قرآن کریم برای اهداف تربیتی، تفکیک کاربرد سوره‌­های مکی و مدنی و عدم تمرکز بر آیات الاحکام است. البته این گرایش‌­ها مبتنی بر اصول ادبی ایشان است که تحت عنوان جامع‌­نگری به عناصر ادبی، نگاه به القاء تجربه­ی عاطفی به عنوان قوام کار ادبی، عدم کفایت دلالت معنویه­‌ی الفاظ در اجرای ادبی، تأثیرگذاری متن ادبی بر محیط و اتخاذ منهجی تلفیقی از هنر، تاریخ و روان­شناسی در ارزیابی ادبی است.

هدف از نگارش این مقاله، شرح فقراتی از دعای افتتاح قرآن کریم با تأکید بر مراتب شنیداری و دیداری در حین قرائت کلام الهی است. روش پژوهش، توصیفی بوده و نوع جمع ­آوری و تحلیل داده­ ها، کتابخانه ­ای با استناد به آیات الهی و برخی از روایات می ­باشد. یافته ­ها، تلاوت سخن خدا، به منزله ­ی گفتگو با خالق، علاوه بر گفتار، جنبه ­ی شنیداری نیز داشته و آیاتش، چون تجلی حق ­تعالی به پشتوانه ­ی حاملان و حافظان کلام الهی و پیامی زنده است که جنبه ­ی دیداری هم دارد. در نتیجه در تلاوت قرآن با درجات شنیدن سخن از زبان پیامبر (ص)، تا شنیدن از فرشته وحی و سروش الهی و عدم غفلت و خود را در محضر کلام خدا دیدن همراه با نگاه بصیرت ­افزا و باز شدن چشم دل و عیان شدن حقایق اشیاء و جلوه‌های اسماء الهی مواجه می شویم.

مقوله­‌ی حیات طیبه به معنای زندگی شیرین و آرام­‌بخش، یکی از موضوعات بسیار مهم قرآن کریم برای حیات بشری است. بررسی ابعاد حیات طیبه با توجه به نیاز انسان به آن، در نیل به سعادت دنیوی و اخروی و از طرف دیگر، توان پاسخ­گویی قرآن کریم، با لحاظ جاودانگی و جهانی بودن آموزه‌های آن در عالم بشریت، حائز اهمیت فراوان است. هدف نوشتار کنونی، یافتن پایه‌ها و مقولات زیرین حیات طیبه برای حصول حیات طیبه در فرد و جامعه است. نتایج تحقیق کنونی با روش تحلیلی - توصیفی به همراه شیوه‌­ی استنطاقی از قرآن و با اسناد و منابع کتابخانه‌ای، ناظر به این حقیقت مهم است که عملیاتی شدن حیات طیبه به برخی پایه‌های نظری و روحی و رفتاریِ قرآنی، هم­چون باور‌مندی به توحید، نبوت، معاد، میل به زیبائی، درهم تنیدگی دنیا و آخرت و غیره نیاز دارد که بدون ملاحظه‌­ی آن­ها، حیات طیبه در جامعه‌­ی انسانی محقق نخواهد گردید. در واقع، موارد مذکور از زیرساخت‌های حیات طیبه شناخته می‌شوند که بنای حیات طیبه، روی آن­ها امکان­‌پذیر است.

تفسیر اجتهادی جامع تفسیری جامع ­نگر به لحاظ روش­ شناسی تفسیر است که در کشف مراد جدی خداوند از همه ­ی منابع تفسیری بهره می­ برد. از آنجا که در این تفسیر عقل از جایگاه مهم و اساسی برخوردار است، بررسی کارکردهای برهانی عقل ضروری می ­نماید. استفاده‌ از عقل در برهان ­های قرآنی و قرائن عقلى در تفسیر براى کشف مفاهیم و مقاصد آیات قرآن، کارکرد برهانی عقل است که به عقل از جنبه ­ی مدرِک بودن نظر شده است. این پژوهش با گردآوری اطلاعات به شیوه ­ی کتابخانه ­ای و فیش ­برداری و با رجوع به اسناد و مدارک معتبر با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی مهم­ ترین کارکردهای برهانی عقل در تفسیر اجتهادی جامع می ­پردازد. استفاده از عقل در رفع تعارض ظاهری آیات، استفاده از قرائن عقلی (معرفت ­های بدیهی و برهان ­های قطعی) در تفسیر، اجرای قاعده ­ی جری و تطبیق و کشف استلزامات عقلی موجود در آیات قرآنی از مهم ­ترین کارکردهای عقل برهانی است.

یکی از مسائل مهم قرآنی در حوزه جامعه‌شناسی، تحلیل و بررسی ویژگی‌ها و رفتار گروه‌های مختلف اجتماع است. یکی از این گروه‌های اجتماعی، «مستضعفان» هستند که وجود این طبقه اجتماعی در هر زمان، سبب شده آیات متعددی از قرآن، به بیان علل ظهور و عوامل تشکیل این گروه، اقسام و ویژگی‌های آنها و راهکارهای برون رفت از این وضعیت اجتماعی اختصاص یابد. براساس تحلیل معناشناسانه این واژه، واژگان جانشین مفهومی و همسو با «استضعاف» عبارتنداز: «مُضطرّ، ضرّ، وَهن، فَشل و ذلّ». مهمترین واژگان در تقابل معنایی با «استضعاف» شامل «استکبار، أتراف، ملأ، ظلم، عتوّ، علوّ، غنی، بَغی، بطر، طغیان» است. براساس تقابل‌های معنایی مذکور مشخص می‌شود سه گروه اجتماعی «مستکبران، ملأ و مترفین» علت اصلی تشکیل این طبقه‌ی اجتماعی بوده و آن‌ها کسانی را که حتی دارای نیروهای بالفعل و بالقوه هستند به استضعاف کشانده و سخت در مضیقه قرار می‌دهند. عوامل استضعاف‌گونه گاه توسط «مستکبران» به‌صورت مستقیم و با تمسک به ظلم، قتل وکشتار ایجاد می‌شود و گاه توسط «ملأ و مترفین» در قالب‌های مخفیانه و غیر مستقیم صورت می‌گیرد. این نوشتار به شیوه توصیف و تحلیل، به بررسی آیات مربوط به استضعاف پرداخته و با بررسی واژه «استضعاف» در کنار واژگان همسو و مقابل آن؛ به مصادیق مستضعف و عوامل و آثار استضعاف، اقسام و ویژگی‌های جریان‌های اجتماعی مقابل و راه رهایی از استضعاف پرداخته و در این میان با تحلیلِ برخی مؤلفه‌های این تقابلِ معنایی، تصویری روشن از واژه «مستضعف» و نمودهای اجتماعیِ آن ارائه می‌نماید

شبکه‌های به‌هم‌پیوسته مفهومی بسیاری در قرآن ‌کریم وجود دارد که با دقت‌ و بررسی می‌توان از آنان پرده‌برداری کرد. «فاصله» نیز که در بخش انتهایی ساختار برخی آیات قرار دارد با آیات نزدیک ‌به ‌هم، دیگر آیات سوره و به ‌ویژه با مفاد و محتوای همان آیه پیوند معنایی محکمی دارد. اما سؤال اساسی آن است که ارتباط معنایی فواصل با یکدیگر و با محتوای آیه چگونه است؟ آیا می‌توان ارتباط و پیوند معنایی را در انواع و گونه‌های خاصی دسته‌بندی کرد؟ قرآن‌پژوهان و مفسران، ابعاد محدودی از این ارتباط را بازگو کرده‌اند، اما پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی بر محور معرفی اهتمام المیزان و نوآوری‌های آن در تبیین ارتباط فواصل با محتوای آیات، شکل گرفته است. تلاش علامه طباطبایی در این عرصه، علاوه ‌بر کمک به تفسیر آیات، اعجاز و زیبایی‌های بیانی قرآن ‌کریم را نیز بیشتر نمایان می‌سازد. این تحقیق با استخراج نمونه‌های تفسیری از المیزان، گونه‌های متعددی از ارتباط معنایی فواصل با محتوای آیات را ارائه داده و نوآوری علامه طباطبایی در این ‌زمینه را منعکس ساخته است. بر پایه نتایج این‌ پژوهش، در تفسیر المیزان سیزده گونه پیوند معنایی فاصله با محتوای آیه از حیث موضوع و چهار گونه از حیث مخاطب بازیابی شده است که شواهد متعددی‌ آن‌ها را همراهی می‌کند.

از گذشته تاکنون، نظرات متضادی درباره­ ی این تفسیر بیان شده است؛ عده‌ای کتاب را مخدوش و عده‌ای موضوع می‌دانند، عده‌ای نیز کتاب را به تصریح یا اشاره، معتبر دانسته‌اند. برخی نیز در تحقیقات جدیدی این اثر را از تألیفات ناصر للحق اطروش، حاکم طبرستان برشمرده‌اند که بر اثر خطا، به امام یازدهم شیعیان امامیه (ع) منسوب شده است. با توجه به اهمیت کتاب تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)، اکنون لازم است درباره ­ی تفسیر عسکری، تحقیقات بیشتر و جدیدتری صورت گیرد. بنابراین پژوهشگران علاقه­ مند به این حوزه، نیازمند به مأخذ‌شناسی پیرامون این تفسیر هستند و باید بدانند که چه تعداد آثار مستقل و غیرمستقلی در دهه‌های اخیر درباره ­ی تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) نگارش یافته است و جدای از آن، به چه منابع مرتبط دیگری می‌توانند مراجعه نمایند. در پژوهش حاضر، ضمن طرح مقدماتی به معرفی توصیفی 46 اثر مستقل و نیز معرفی شناسنامه‌ای 90 اثر مرتبط با تفسیر عسکری پرداخته شده است.

کاربست سیره در تفسیر قرآن کریم در ارتباط با آیاتی که به طور مستقیم به سیره­‌ی پیامبر (ص) مربوط می‌شود، از اصول تفسیر محسوب می‌گردد. به علاوه سیره باید در تبیین آیات دیگر نیز مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که سیره، ابعادی از بیان لازم در تفسیر آیات را که دیگر مدارک از ارائه‌­ی آن ناتوان‌اند، میسر می‌سازد. آن‌ سان که شناخت سیره­‌ی پیامبر (ص)، ما را از تحریفات معنوی و خرافات راه‌یافته به ساحت قرآن و سردرگمی‌هایی که ممکن است در مقام شناخت و تفسیر قرآن با آن روبه‌­رو شویم، رها می‌کند. در میان تفاسیری که به سیره‌­ی پیامبر (ص) نیز عنایت داشته «روح‌­المعانی» است که به‌ عنوان یکی از منابع مهم تفسیری اهل‌سنت و در حکم دائره‌­المعارف تفسیری و جامع آراء پیشینیان در نظر گرفته می‌شود. اما به این مسئله که کاربست سیره در تفسیر روح‌­المعانی تا چه حد به‌درستی صورت‌گرفته، تاکنون در مطالعات پیشین پرداخته نشده است؛ لذا در این پژوهش به شیوه‌­ی توصیفی - تحلیلی و با مطالعه‌­ی موردی، آیات تطهیر، مباهله و شرح صدر که عدم توجه به سیره در فهم آن­ها تفسیر ناقصی از این آیات ارائه می‌دهد، در روح­‌المعانی مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن نشان می‌دهد که آلوسی با وجود عنایت به سیره‌­ی پیامبر (ص)، شیوه‌­ی علمی صحیحی در پیش نگرفته و علاوه بر گزینشی عمل‌کردن در بهره‌گیری از سیره با نگاه غیرجامع خود، تفسیری ناصحیح و غیرعلمی از این آیات ارائه کرده است.