جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهشگران قرآنی همواره درباره وجوه اعجاز قرآن کریم، بحث و گفت‌وگو کردهاند. آنان بر اعجاز درونی و محتوایی قرآن اتفاق نظر دارند. در این میان عده‌ای از قرآن‌پژوهان اسلامی به ویژه در قرون نخستین، وجه اعجاز قرآن را عاملی بیرونی، (بازدارندگی و انصراف دادن مردم از سوی خداوند متعال از هماوردی و معارضه با قرآن)، دانسته و این وجه را قوی‎تر از سایر وجوه تلقی کرده‌اند. نوشتار پیش رو سعی دارد، تعدادی از مهم‌ترین قائلان به این نظریه را که به «نظریه صرفه» معروف است، با شواهدی که برای نظر خود بیان می‎کنند، شناسایی کرده و به بررسی سیر تطور و پردازش این نظریه بپردازد. از این‌رو نقطه مشترک قائلان این نظریه، بی‎توجهی و غفلت از محتوای عمیق قرآن و معطوف کردن تمام توجهات به الفاظ ظاهری قرآن است و به نظر می‎رسد، این نگاه هیچ بعدی از ابعاد اعجاز قرآن کریم را در عرصه قرآن‌پژوهی انعکاس نمی‎دهد.

سنت مباهله از دیرباز در بین اقوام رایج بوده است، اما مباهله در این آیه یکی از موارد منحصر به فرد و دارای ویژگی‌های خاصی است که اختصاص به مناظره پیامبر| و مسیحیان نجران دارد. همراهی اهل‌بیت^ با پیامبر| در این حادثه، نتایج مهمی در پی داشت که باعث اختلافاتی بین مذاهب مختلف، به ویژه بین شیعه و سنی در تفسیر از این آیه شریفه شد. جمعی از مفسران اهل تسنن این فضیلت را می‌پذیرند، ولی برخی دیگر دربیان فضیلت اهل‌بیت در آیه تشکیک می‌کنند که پذیرفتنی نیست؛ زیرا با اینکه پیامبر| می‌توانست اصحاب دیگر را همراه خود برای مباهله ببرد، ولی تنها پنج تن آل عبا را به همراه آورد و این نشانه بارز بر افضلیت حضرت علی، حضرت زهرا و حسنین^ بر دیگران است.

صاحب‌نظران تفسیری فریقین درباره مصداق و معنای واژه‌های «صلّ» و «انحر»، در آیه «فَصَلِّ لِرَبِّک وَانْحَرْ»، دیدگاه‌های متعددی را مطرح نموده‌اند. دیدگاه مفسران شیعه درباره معانی و مصادیق «صلّ»، با وجود اختلاف ظاهری قابل جمع است، اما مفسران اهل تسنن معانی و مصادیق متضادی برای آن نقل نموده‌اند که قابل جمع نیست. همچنین مخالف روایات سبب نزول، قانون عرض حدیث بر قرآن و سیاق آیات است. بسیاری از سخنان مطرح شده در تفسیر این آیه، ربطی به تفسیر آن ندارد و نوعی خلط مفهومی در این زمینه است. از قراین مختلف به دست می‌آید که مصداق «صلّ» در هنگام نزول سوره تنها «نماز شکر» بوده است و مصداق دیگر، دلیل قانع‌کننده‌ای ندارد و نوعی تحمیل دیدگاه بر قرآن به حساب می‌آید. در تفاسیر شیعه نیز این نوع دیدگاه‌ها از طریق تفاسیر اهل تسنن وارد شده است. درباره معنای «انحر» نیز بین مفسران فریقین دیدگاه‌های متضادی بیان شده است. معنای قابل پذیرش برای «انحر»، همان قربانی شتر است که برخی مفسران فریقین بر آن تأکید دارند و این را می‌توان در راستای مقابله قرآن با فرهنگ عرب جاهلی ارزیابی نمود؛ زیرا آنان در تولد پسر شتر می‌کشتند و قرآن همین عمل را برای تولد دختر از پیامبر| خواست تا خط بطلان بر رسومات تبعیض‌آمیز آنان بکنند.

این نوشتار با بررسی ابعاد مختلف آیه فیء از سوی مفسران فریقین، میزان همگرایی و واگرایی آرای تفسیری آنها را در کانون توجه قرار داده است. برخی از اختلاف‌آرایی که در این دیدگاه وجود دارد متأثر از رهیافت‌های فقهی، کلامی، ادبی و برداشت‌های تاریخی است. آنچه در ارزیابی‌های این پژوهش بدان توجه شده، پرداختن به ارتباط معنایی آیه فیء با آیات پیشینی و پسینی و همچنین نسبت آن با آیه انفال می‌باشد که برآیند آن در سه محور مستقل، مبین و منسوخ ظهور نموده است. موضوع برخورداران از اموال فیء یکی دیگر از وجوهی است که واحدهای معنایی متفاوتی را از سوی مفسران برای این آیه رقم زده است. سهم الله، سهم رسول، ذی‌القربی، انصار، مهاجرین و تابعین، از مواردی است که تکثر و پراکندگی آرای تفسیری در آن دیده می‌شود که گاه بر اثر گرایش‌های کلامی و گاه به علت استنباط‌های ادبی به وجود آمده است. نقد و ارزیابی و گزینش صحیح‌ترین آرا که از سوی نوشتار حاضر درباره نگرش‌های مطروحه انجام گرفته بر پایه اولویت‌بخشی به دریافت‌های منطبق با چارچوب معنایی گزارهای قرآنی سامان یافته است.

مسئله‎ جمع و تدوین قرآن از صدر اسلام تاکنون، میان مسلمانان معرکه‎ آراء بوده و در کتب تفسیری و روایی معتبر شیعه و اهل سنت از این مبحث، سخن به میان آمده است. اهمیت بررسی بحث مورد نظر به طور عام، از این‌روست که برخی از افراد و گروه‎ها، کیفیت جمع‌آوری قرآن را دستاویزی برای اثبات تحریف شدن مصحف قرار داده و از آن سوء استفاده کرده‎اند. این مقاله با استفاده از شیوه‎ توصیف و تحلیل، آرای علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی را در حوزه‎ کیفیت و زمان جمع‌آوری مصحف شریف بررسی نموده است. نتایج این بازخوانی این است علامه در زمینه‎ جمع و تدوین قرآن، بر جریان تاریخی همچون جمع قرآن توسط زید و به دستور ابوبکر استناد می‎کند و در مجموع، جمع قرآن را به نوعی در سه مرحله می‌دانند: 1. در زمان حیات پیامبر|؛ 2. بعد از رحلت حضرت و توسط امام علی×؛ 3. در دوران حکومت عثمان، ولی آیت‌الله جوادی با دلایلی این‎گونه روایات و جریانات را رد می‎نماید و با ذکر این مرحله جمع قرآن را در عهد رسول خدا| عنوان می‎کند و دو مرحله‎ دیگر را با توجیهات فراوانی، نمی‎پذیرد.

آیه «انما الصدقات» (توبه: 60) به تبیین مصارف زکات پرداخته و از آیات مورد اختلاف مفسران فریقین است. روش بحث در این مقاله، تفسیر تطبیقی آیه با توجه به تفاسیر فریقین می‌باشد. هدف آن است که با بررسی مقایسه‌ای نظرات و دیدگاه‌های فریقین، موافقات و مؤالفات مذاهب اسلامی درباره آیه مورد نظر روشن گردد. اکثریت علمای فریقین معتقدند که منظور از «الصدقات» صدقه واجب یعنی زکات است. دیدگاه مورد قبول در «لام» که بر سر فقرا آمده است، همان نظر علمای شیعه و نیز حنفی و مالکی است مبنی بر اینکه لام برای بیان مصرف می‌باشد، نه تملیک. در اختلاف بین فقیر و مسکین به نظر می‌رسد که حال مسکین از فقیر سخت‌تر است.مالی که از زکات به صنف عاملین داده می‌شود به عنوان اجرت عمل (ثمن) نیست بلکه یک حد کفایتی است که به او داده می‌شود. نسبت به مؤلفه قلوبهم، رقاب، غارم، فی سبیل الله و ابن السبیل هم بعد از بیان آرای فریقین، دیدگاه مختار بیان شده است.