جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویکرد ماکس وبر به‌عنوان یک جامعه‌شناس در دسته رویکردهای خُرد جامعه‌شناسی طبقه بندی شده و تببین او از پدیده‌های مختلف هم تبیینی عینی است. توجه به فرد و تبیین بر اساس در نظر گرفتن موقعیت فرد در جامعه، حتی در مسئله سیر تطوّر دین در جامعه نیز خود را نشان داده است. این مقاله که با هدف فهم انتقادات به دست آمده از دیدگاه شهید مطهری بر نظرات ماکس وبر در خصوص مسئله سیر تطوّر دین و به روش اکتشافی، توصیفی و انتقادی نگاشته شده است، به این ملاحظات دست یافته که دین پدیده‌ای با خاستگاه الحادی، بشری یا اجتماعی نیست تا در اثر تغییر و تحولات شرایط و زمان، نیاز به تطوّر و همسانی با شرایط داشته باشد. جامع بودن و تطابق دین با واقع، دو عنصر اساسی برای عدم احتیاج دین به تغییرات ماهوی است. همچنین ماهیت دین در گذر تاریخ تغییر نکرده تا دین نیاز به تکمیل داشته باشد. عناصر همه ادیان الهی، یکسان است و تغییری در این عناصر شکل نگرفته تا گمان تغییر، تحوّل و تطوّر در دین ایجاد شود. دیدگاه قرآن در خصوص سیر تطوّر دین، دیدگاهی یکپارچه است. یعنی این دین از بدو خلقت اولین انسان تا آخرین مخلوق توسط خداوند متعال با هدف ایجاد تضمین سعادت زندگی دنیوی و اخروی با انسان و جامعه انسانی همراه شده و چون هدف یکسان است، دین نیز جامع این هدف از ابتدا تاکنون بوده است.

اهتمام به پژوهش در حوزه مطالعات دین نه‌تنها روندی رو به کاهش را طی نکرده؛ بلکه شاهد رشد کمی و کیفی این تحقیقات به ویژه تحقیق پیرامون انواع، میزان و تغییرات دین‌داری در دهه‌های اخیر هستیم. در این میان یکی از اساسی‌ترین چالش‌ها در حوزه مطالعات دین‌داری، طراحی شاخص‌های متناسب با بسترهای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی است. هرچند در ایران نیز در دو دهه اخیر کوشش‌های ثمربخشی در این زمینه صورت گرفته؛ اما همچنان شاخص‌های طراحی شده نتوانسته‌اند مقبولیت و کاربردی عمومی به دست آورند. از سوی دیگر دین و دین‌داری را می‌توان در سه بُعد معرفتی، گرایشی یا عاطفی و رفتاری دسته‌بندی و مطالعه کرد. در مطالعاتی که به ارائه شاخص پیرامون دین‌داری پرداخته‌اند، تلاش برای ارائه شاخص در همه ابعاد سه‌گانه، از دقت و توجه کافی به جزئیات در هر یک از این ابعاد کاسته است. بنابراین نیاز به پرداخت تفصیلی‌تر پیرامون هریک از این ابعاد در مباحث مربوط به دین‌داری احساس می‌شود. بدین جهت، هدف مقاله حاضر نیز ارائه شاخص‌هایی بومی با تأکید بر بُعد معرفتی دین‌داری است. در این پژوهش از طریق مطالعات نظری، 81 شاخص برای سنجش دین‌داری احصا شد و طی 20 مصاحبه، مورد ارزیابی و تطبیق قرار گرفت. سپس 23 شاخص مهم‌تر و پربسامدتر ذیل 6 محور تشخیص داده شد که می‌تواند به عنوان شاخصی برای سنجش دین‌داری معرفتی در جوامع آماری مختلف استفاده شود. این محورها عبارتند از: «نگرش به دین»، «انتظار از دین»، «مبانی معرفت‌شناختی»، «مبانی انسان‌شناختی»، «معنا و غایت زندگی»، «درک انسان از مبانی اخلاقی».

سؤال از چیستی جامعه، پرسشی است که فلسفه علوم اجتماعی متکفل پاسخ به آن است. در طول تاریخ دانشمندان زیادی در پی جواب درخور به این پرسش بوده‌اند؛ اما توفیق و توافق چندانی نیافتند. متفکران مسلمان نیز درصدد برآمدند از راه انتزاع از حقیقت بیرونی و شناخت واژه‌های متناظر جامعه در قرآن کریم و شناسایی ویژگی‌های آن واژگان، به تبیین ماهیت جامعه بپردازند، اما این راه نیز چندان که باید مسئله را حل نکرده است. قرآن کریم مابه‌الاشتراکی که موجب پدیدآیی جامعه می‌شود را در واژه «ولایت» خلاصه نموده و نوعی رابطه عرضی را بین افراد، بر پایه ایمان یا کفر و کنش‌های مطابق با آن‌ها، ذکر می‌نماید که در این پژوهش از آن با عنوان ولایت جمعی یادشده است. نوشتار حاضر که با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش تفسیر استنطاقی به رشته تحریر درآمده، در تبیین چیستی جامعه معتقد است که اولاً قرآن ماهیت جامعه را معنوی ذکر می‌کند و وابسته به جغرافیا، قبیله، نژاد و زبان نمی‌داند و ثانیاً ازنظر قرآن کریم جامعه به مجموعه‌ای از انسان‌ها اطلاق می‌شود که بر یکدیگر ولایت جمعی مبتنی بر بینش و کنش‌های منطبق بر ایمان یا کفر داشته باشند.

امام محمد غزّالی یکی از برجسته‌ترین متفکّران و تأثیرگذارترین عالمان دینی است که داعیۀ اصلاح و احیای دین داشته، جزو سرامدان جریان بازگشت به سلف صالح محسوب می‌شود. تعلیم دین، شیوۀ حکمرانی و سایر آداب، چون آداب ازدواج در آثار او موردتوجه قرار گرفته که در ضمن آن، آرا خود در مورد زنان را نیز ذکر می‌کند. تفکرات غزّالی در مورد زنان، با متن اسلام مغایرت دارد. بررسی دقیق‌تر آرا او در مورد زنان، دیدگاه فرهنگی جامعۀ اسلامی را نسبت به زنان آشکار می‌کند. در این تحقیق با روش توصیفی و با رویکرد انتقادی، دیدگاه امام محمد غزّالی در مسائل مربوط به زنان مورد بررسی قرار گرفته، سپس زمینه‌های تاریخی و اجتماعی تأثیرگذار بر تفکر او تحلیل شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که برخی دیدگاه‌های غزّالی در مورد زنان، از فرهنگ جاهلی و تحولات جامعۀ اسلامی پس از رحلت پیامبر (ص)، متأثر است. وجود سفارش‌هایی چون مشورت با زنان و برخلاف آن عمل کردن، آفریده شدن زنان از دندۀ کج، محبوس کردن زنان در خانه و محروم کردن آن‌ها از آموزش، قرار دادن زنان در ردیف بردگان و تأکید بر کارکرد فرزندآوری مباحث مورد تأکید در اندیشه‌های غزّالی است که با تغییرات فرهنگی جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر (ص)، ارتباط مستقیم دارد.

دانش اجتماعی که در دوره اسلامی شکل گرفته، در بخش مهمی از خود، تحت عنوان حکمت عملی شناخته شده است، آن نظامی از دانش که قانون‌ها، نظریات و مفاهیم ویژه‌ای برای شناخت اجتماعی فراهم ساخته است. شناخت این عناصر می‌تواند مسیر فهم زبان این دانش باشد. از جمله این نظریات، تفاسیر متعدد از اصلی است تحت عنوان «ترکیب» که با نظریه‌های مختلفی تفسیر شده است. ترکیب به‌عنوان اصلی متافیزیکی توانایی تفسیر اجزاء و عناصر مختلف طبیعیاتی و مابعدطبیعی را داراست. نمونه‌ای از این ترکیب‌ها در جهان انسان تحت عنوان جامعه شکل می‌گیرد. در این راستا با یک نگاه تحلیلی-تاریخی فرایند شکل‌گیری تفاسیر مختلف از نظریه ترکیب در خصوص واقعیت اجتماعی را بازخوانی کرده‌ایم و در نهایت دیدگاهی ابداعی در تبیین چیستیِ جامعه با استفاده از ترکیب اتحادی ماده و صورت در حکمت نظری و ترکیب انضمامی ماده و صورت در حکمت عملی ارائه شده است. در نتیجه ترکیب انضمامی آن، تفسیری از اصل ترکیب خواهد بود که تبیین هویت جامعه را عهده‌دار می‌شود. در یک توسعه نظری دیگر که با نظریه اعتباریات علامه طباطبایی در تبیین هویات اجتماعی پدید آمده، ترکیب انضمامی پیوند ویژه‌ای با اعتباریات برقرار می‌کند. در نهایت، آن نظام عامی که بتواند مفاهیم و نظریات علوم اجتماعی دوره اسلامی را بیان کند، حکمت عملی آن دوره خواهد بود.