جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مری دیلی الهی‌دان و فیلسوف قرن بیستم است که در آخرین تطور اندیشه‌ای خود، به‌نحو رادیکال الهیات مسیحی و نظام‌های مبتنی بر آن را محدودکنندة زنان و مشروعیت‌بخش به سلطة مردان قلمداد کرده است. او معتقد است که این الهیات در آموزه‌ها، نمادها و نهاد خود یعنی کلیسا، سلسله‌مراتبی عمل کرده و با تبدیل زنان به دیگری، آنها و تجربیات و آگاهی‌هایشان را انکار و منحرف نموده است. خدای پدر، مسیح، هبوط، کلیسا و اخلاق مذکرمحور، اموری هستند که دیلی به‌مثابة پایه‌های جنسیت‌نگری الهیات از آنها عبور می‌کند. او خدا را از مقولة فعل می‌داند و آن را «هست-ن» نام می‌گذارد و به‌جای ایدة تجسد مردانه از خدا، «ظهور ثانی»، یعنی شهود پویای وجود را به‌عنوان طریق ارتباط خدا با موجودات بیان کرده، «هبوط» را به‌جای خروج از تعالی، به‌معنای ورود به آن قلمداد می‌کند. فضای جدید از منظر او، کیهان‌خواهری است که از طریق «زن‌-شدن» محقق می‌شود. زن-شدن عبارت از تحقق هستا-یی زنان از طریق مشارکت با هست-ن است و دارای دو لبة فردیت و مشارکت است. وجه جمعی زن-شدن یا همان خواهری به‌دلیل شمول دایرة هست-ن است که در نتیجة آن، موجودات متناهی با امری مشارکت فعال دارند که همگی در آن شریک‌اند و این سبب تحقق مشارکت جمعی هستی‌شناسانۀ کیهانی می‌شود. انقلاب زنان، اختصاصی به زنان ندارد؛ زیرا به‌دنبال دوجنسیتی شدن انسان و عبور از دوگانه‌های جنسیتی است، اما این زنان‌اند که با شهود وجود، آن را آغاز کرده، این بصیرت را به‌نحوی دریافت می‌کنند که به دیگران نیز سرایت می‌دهند. ازآنجاکه زنان بیگانگانِ همیشگی نظام الهیاتی بوده‌اند، نسبت‌به مردانی که تحت این ظلم نبوده‌اند، شرایط متفاوتی دارند و براین‌اساس، «برابری» راهکار کافی برای سفر به‌سوی دوجنسیتی شدن نیست. پرتکرارترین واژه در ادبیات دیلی، «آزادی» است. از نظر او، آزادی امری سیاسی، جنسی یا اجتماعی صرف نیست. او آزادی را به‌معنای انسان شدن و مشارکت در وجود و آن را در ارتباط با غایت و سعادت مطرح می‌کند. براین‌اساس، آزادی در نگاه او مسئله‌ای فلسفی و الهیاتی است.

ماجرای به آب افکنده شدن و نجات موسای نوزاد از کشته شدن به‌دست فرعون یکی از درون‌مایه‌های مشترک تورات و قرآن است. روایت دو کتاب در کنار پاره‌ای مشترکات، تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. پژوهش پیش رو با روش توصیفی ـ تحلیلی، این مشترکات و تفاوت‌ها، به‌ویژه نقش توحید ربوبی در نجات موسی(ع) را بررسی می‌کند. هدف پژوهش نشان دادن تفاوت‌ها، مشترکات و امتیازات روایت قرآن و تورات، برتری و توحیدی بودن روایت قرآن و بشری بودن روایت تورات از دیدگاه قرآن است. قرآن با برجسته کردن نقش خداوند در نجات موسی(ع)، تصویری عینی و گویا از توحید در ربوبیت الهی و بطلان ادعای ربوبیت فرعون را نشان می‌دهد، اما صبغة توحیدی روایت تورات در این حادثه بسیار ضعیف است. قرآن برخلاف تورات، افکنده شدن موسی(ع) در آب، نجات وی، شیر نخوردن او از زنان و بازگشت وی به آغوش مادر را با تدبیر خدای یگانه می‌داند.

یکی از آموزه‌های مشترک آیین جَیْنه با دیگر ادیان هندی، باور به رنج‌بار (دوکْهه) بودن زندگی دنیوی و قاعدة عمل و عکس‌العمل (کَرْمَه) و همچنین گردونة زاد و مرگ‌های پیاپی (سَمْساره) است؛ ولی آیین جَیْنه برخلاف بیشتر ادیان هندی، انسان را در این گردونة رنج‌بار، تنها و محروم از یاور و مددکاری آسمانی می‌داند که بتواند با استمداد از او به مقام رهایی نائل آید. این انسان برای رسیدن به مقام رهایی (مُکشه)، کاملاً تنهاست و باید به توانایی‌های خود متکی باشد. براساس آموزه‌های این آیین، فرد سالک تنها با کمک دو اصل «ریاضت‌های سخت جسمانی» (تَپَس) و «رعایت اصل عدم خشونت» (اهیمْسا) می‌تواند اثرات کَرْمَه‌ بر روح (جی‌وَه) خود را نابود کند و کمالات ذاتی روح را که از ازل در آن نهفته بوده است، آشکار سازد. اکنون چگونگی این سلوک به‌شیوة توصیف و تحلیل در راستای دانش‌افزایی دین‌پژوهان در این عرصه ارائه خواهد شد و به‌اجمال براساس سلوک عرفانی مطرح در آیین جَینه می‌توان گفت که سالک در تلاش است تا روح خود را با طی چهارده مرحلة رشد معنوی از تأثیرات منفی آثار کردار گذشته رهایی بخشد و به جایگاه رهایی نهایی (کِولین) دست ‌یابد.

«اهل‌حق» مجموعۀ عقاید و باورهای آیینی را «سر ّمگو» و «سرّ کَس نزان»، ‌یعنی اسرار ناگفتنی و سرّ نهان می‌داند.‌ بر این پایه، یارسانیان در طول تاریخ درخصوص بیان اسرار آیینی، رازداری و رازورزی پیشه کرده‌‌اند.‌ امامت و ولایت، ازجمله مصادیق «سرّ مگو»ست که در اندیشۀ اهل‌حق به دورۀ مظهریت ذات و صفات تحریف شده است. در این نگرش، پایه و اساس پیدایش آیین اهل‌حق با مظهریت انسان شکل گرفته است. دوره‌های ظهور مظهریت در هر صد یا سیصد سال تکرار می‌شود و به این طریق، تحولاتی در نگرش این آیین رخ می‌دهد. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی و در مواردی انتقادی، با رمزگشایی از متون اهل‌حق به تبیین مفاهیم و مصادیق «سرّ مگو» پرداخته است. ازآنجاکه متون اهل‌حق به گویش‌های مختلف زبان کردی و در قالب نظم و با بیانی خاص توسط پیران و پیشوایان سروده شده است، لذا سرایندگان متون یادشده با ایما و اشاره به مفهوم و مصادیق «سرّ مگو» اشاره کرده‌اند و پژوهشگران به‌دلیل شرایط خاص و پیچیدگی رموز منابع اهل‌حق، از شناخت ماهیت این اسرار ناکام مانده‌‌اند. بنابراین این موضوع تاکنون مورد بررسی علمی ـ پژوهشی قرار نگرفته است و موضوع این مقاله مسبوق به سابقه نیست. این نوشتار با تکیه بر متون اولیه و اصلی اهل‌حق نشان داده است که «سرّ مگو» ناظر به خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و مظهریت انسان و امامت است. علت گرایش بعضی از گروه‌‌های اهل‌حق به‌سمت اندیشۀ امامیه، وجود شرایط پیرامونی و دورن‌آیینی در دوره‌های ظهور (مظهریت) ذات و صفات بوده است.

مسئلة اصلی این پژوهش، شناسایی و بازخوانی رویکردهای مطالعه و مواجهه با ادیان در ایران معاصر است تا ضمن مطالعة توصیفی آنها، به تحلیل مختصات و ویژگی‌های آنها به‌منظور خودآگاهی بیشتر در زمینة مطالعات ادیانی پرداخته شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌‌دهد که سه رویکرد سنتی، روشنفکری و تحقیقات دین‌شناسی تطبیقی، دارای سه مدل فرقة ناجیه، قهوه‌خانة سورات و تطبیقی هستند که در مؤلفه‌هایی نظیر توجه به دیگریِ دینی، اصل گفت‌وگو و وحدت میان ادیان اشتراک دارند، اما در خاستگاه، ضرورت‌های فرهنگی و سبک گفت‌وگو از یکدیگر متمایزند. مدل فرقة ناجیه با سیاست غالب تمایز و مدل قهوه‌خانة سورات با سیاست غالب تشابه، از مدل تطبیقی که بر هم‌گرایی موازی تشابه و تمایز تأکید دارد، متمایزند. شرایط تکثر فرهنگی ـ دینی جهان معاصر، به‌ضمیمة حقیقت‌جویی انسان در میان گزینه‌های متنوع دینی، ضرورت تحقیقات دین‌شناسی تطبیقی به‌شکل روشمند را بیش‌ازپیش برجسته کرده است. این تحقیقات، اگرچه از تحقیقات نوین ماکس مولر در جهان نوین پررنگ شده‌اند، تبار خود را تا کارهای ابوریحان بیرونی و شهرستانی در فرهنگ اسلامی نشان می‌دهد.

حضرت مریم(س) به‌سبب جایگاه مادری حضرت عیسی(ع) از جایگاه ویژه و ممتازی در اسلام و مسیحیت برخوردار است، اما با بررسی آیات قرآن کریم روشن می‌شود که این بانوی گرامی از منظر قرآن کریم، جدا از ویژگی مادر بودن برای حضرت عیسی(ع)، خود دارای صفات برجستۀ انسانی و طهارت ویژه بوده است، اما در عهد جدید شخص ایشان مقام چندان بلندی ندارد و گاهی در حد و اندازۀ شأن یک انسان معمولی نیز با وی مواجهه صورت نگرفته است. پس از چند قرن، به‌مرور در سنت کلیسایی توجه ویژه‌ای به او معطوف شده است و تا حد پرستش او پیش رفته‌اند؛ گویا در جهان مسیحیت پس از یک مواجهة تفریط‌گونه با این شخصیت مُطَهَّره در سدۀ اول، به‌سوی یک تلقی افراطی از شخصیت و جایگاه او تا رساندن وی به مقام شایستۀ پرستش در سده‌های بعدی گام برداشته‌اند. در این پژوهش برآنیم که به‌صورت مقایسه‌ای، با روش تحلیل محتوا، شخصیت و جایگاه حضرت مریم(س) را در قرآن کریم و عهد جدید و الهیات مسیحی بررسی کنیم و نشان دهیم که توصیف حقیقی از این بانوی گرامی، در قرآن کریم صورت گرفته است. در ضمن، نقدگونه‌ای نیز به باورهای سنت کلیسایی دربارة شخصیت و مقام حضرت مریم(س)، ارائه خواهیم کرد.

حضرت دانیال(ع) جوانی یهودی که در ایام حملة نبوکدنصر به اورشلیم دستگیر و به بابل تبعید شد، با وجود مشکلات عدیده‌ای که در ایام اسارت با آنها مواجه بود، توانست به جایگاهی ویژه در دربار پادشاهان دست یابد. گرچه در یهودیت و مسیحیت دربارة پیامبر بودن آن حضرت اختلاف است، لیکن روایات اسلامی نبوت آن حضرت را تأیید می‌کنند. بررسی ابعاد مختلف زندگی آن حضرت، اعم از بعد اعتقادی، اخلاقی، رفتاری، فقهی، سیاسی و اجتماعی در قالب بررسی متون، و بالاخص کتب منتسب به دانیال نبی، و با اتخاذ روش توصیفی ـ تحلیلی، از مهم‌ترین مباحث این نوشتار است. مهم‌ترین نتیجه‌ای که از بررسی ابعاد مختلف زندگی آن حضرت حاصل می‌شود، این است که حضرت دانیال(ع) در ادیان ابراهیمی از پیامبرانی معرفی شده که دارای ویژگی‌های برجسته‌ای است. بیشترِ مباحث مربوط به حضرت دانیال(ع) در متون معتبر ادیان ابراهیمی با یکدیگر مشابهت دارند و این نکته در هم‌گرایی هرچه بیشتر ادیان ابراهیمی اثرگذار است.

باور مسیحیان بر این است که تمام اناجیل، الهام الهی‌اند؛ یعنی نه چیزی بدان افزوده و نه از آن کاسته شده است؛ درحالی‌که قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از اناجیل در دسترس است، دست‌کم سیصد سال با زمان ادعایی تدوین آن فاصله دارد و نسخه‌های متأخرتر نیز تا حدود نهصد سال. همین نکته سبب شده است که آیات مختلفِ نسخه‌های گوناگون اناجیل با یکدیگر تفاوت داشته باشند؛ ادعایی که وحیانی بودن و تحریف‌ناپذیری متن اناجیل را با چالش مواجه می‌سازد. این تحقیق که بر پایة اسناد کتابِ‌مقدسی صورت گرفته، درصدد است تا با اتخاذ روشی توصیفی ـ تحلیلی، آیات الحاقی مورد ادعا در کدکس‌ها و ترجمه‌های اناجیل را بررسی و دیدگاه‌های ارائه‌شده در این زمینه را بیان کند. اشاره به طرح و تدبیر الهی بر وجود آیات ادعایی، ناتوانی نسخه‌نویسان در انتقال صحیح متن اصلی، و امکان وجود خطاهای کم‌اهمیت در متن کتاب مقدس، ازجمله دیدگاه‌هایی است که در زمینة آیات الحاقی عهد جدید مطرح شده‌اند.

با توجه به جایگاه محوری متون مقدس در دو دین اسلام و مسیحیت، ضروری است که مطالعاتی همه‌جانبه دربارة متون مقدس این دو دین بزرگ صورت پذیرد. در این راستا، مطالعات تطبیقی جایگاه ویژه‌ای در تبیین این امر خواهند داشت. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی و انتقادی به بررسی نسخه‌های خطی عهد جدید و قرآن کریم پرداخته و به‌دنبال بررسی تطبیقی اعتبار و وثاقت این دو متن از منظر نقد نسخه‌شناسی است. بررسی قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی عهد جدید حاکی از آن است که عهد جدید دستخوش تغییراتی توسط نسخه‌برداران شده و این تغییرات صرفاً ناشی از خطای نسخه‌برداران نبوده است و در برخی موارد، این متون به‌سبب تأکید بر آموزه‌های الهیاتیِ مورد اختلاف مسیحیان نخستین دستخوش تغییراتی شده‌اند. از طرفی، اختلاف بسیار اندکی در میان نسخه‌های خطی قرآن کریم به‌چشم می‌خورد و اگر بخواهیم عهد جدید و قرآن را صرفاً از حیث وثاقت نسخه‌های خطی آنها بررسی کنیم، نسخه‌برداران قرآن توجه و اهتمام بسیار بیشتری برای حفظ این کتاب داشته‌اند؛ حال آنکه نسخه‌برداران عهد جدید در بسیاری از موارد، متن را آزادانه تغییر داده‌اند.

حضرت یونس(ع) ازجمله شخصیت‌هایی است که هم در قرآن و هم در کتاب مقدس عبری از ایشان سخن به‌میان آمده است. داستان قرآنی یونس(ع) بیش از آنکه با داستان کتاب مقدس عبری همسو باشد، به داستان ایشان در نوشته‌های آبای کلیسای سریانی که بازتابی از عقاید مسیحیان عصر نزول است، شباهت دارد. ازهمین‌رو می‌توان قرآن را در گفت‌وگو با این تفاسیر مسیحی از داستان یونس(ع) دانست. مطابق برداشت‌های مسیحی از برخی عناصر داستان یونس(ع)، سرگذشت ایشان در راستای مسیح‌شناسی استفاده می‌شود و براین‌اساس پژوهش حاضر با استفاده از روش مطالعات تطبیقی و با رویکرد تحلیلی ـ تبیینی در پی پاسخی برای این پرسش بوده است که قرآن چگونه با برداشت‌های نمونه‌شناسانۀ مسیحی از داستان یونس(ع) در عصر نزول مواجهه داشته است؟ پاسخ به‌دست‌آمده این است که نه‌تنها قرآن نمونه‌شناسی مسیحی را انکار می‌کند، بلکه به‌نظر می‌رسد داستان پیامبران را در رابطه با پیامبر اسلام روایت می‌کند و نمونه‌شناسی و پیامبرشناسی خاص خود را توسعه می‌دهد. همچنین با حذف بخش‌هایی از داستان یونس(ع)، که در میان مسیحیان رایج بوده، در جهت نفی یا کم‌اهمیت نشان دادن عقاید رایج مخالف با آموزه‌هایش گام برداشته است.