جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مقاله «نگرش شیعه به زن در آینه فقه»، نگاشته مادلونگ، پاره‌ای اختلافات فقهی امامیه و اهل سنت نیز اختلافات فِرق شیعی و خاستگاه و عرصه‌های آنها با تمرکز بر سه مسئله فقهیِ ازدواج موقت، طلاق بدعی و ارث زنان بررسی شده است. مادلونگ با روش تاریخی، منازعات کلامی و زمینه‌های تاریخی تقابل شیعه و سنی را خاستگاه اصلی اختلافات این دو فرقه در مسائل فقهی زنان می‌داند و تفاوت منزلت زن در این دو دیدگاه را به بحث می‌گذارد. پژوهش پیش رو با استفاده از منابع تاریخی، روایی و فقهی و به روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که چه نقدهایی بر محتوا و روش مادلونگ در مقاله «نگرش شیعه به زن در آینه فقه» وارد است. در این نوشتار، نخست دیدگاه و مستندات مادلونگ بیان شده و در ضمن آن، برای نقد محتوا به ارزیابی سندی و دلالی مستندات روایی و تاریخی پرداخته و سپس نقد روشی صورت‌بندی شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، گرچه مادلونگ منزلت زن در فقه امامیه را بالاتر از اهل سنت می‌داند، اختلافات را برخاسته از نگرش مثبت شیعه به زن ندانسته، بلکه حاصل گرایش شیعه به جایگاه فاطمه (س) و حق خلافت علی (ع) و مخالفت تاریخی با خلیفه دوم می‌داند. به لحاظ محتوا نادیده‌گرفتن نظام کلامی شیعه، رویکرد صرفِ تاریخی به آموزه‌های فقه شیعه و بی­توجهی به مستندات فقها در مباحث فقهی به‌ویژه در عرصه فقه زنان، از نقاط قابل نقد است، اما در این مجال صرفاً به بررسی روش مادلونگ پرداخته می‌شود. نقدهایی چون ارجاع به منابع غیراصیل، برخورد گزینشی در استفاده از منابع، ارائه مطالب بدون استناد و تحلیل­های متضاد از جمله اشکالات روش مادلونگ در این مقاله است.

بررسی رویکردهای اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی مستشرقان در منابع اسلامی، به‌ویژه قرآن کریم، از مهم‌ترین موضوعات مطالعات قرآنی است؛ از‌آن‌رو که چگونگی نگرش به اعتبار تاریخی منابع صدر اسلام، ارتباط مستقیمی بر برداشت ما از کیفیت خاستگاه اسلام و قرآن دارد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی رویکرد تشکیکی در میان قرآن‌پژوهان غیرمسلمانِ فعال در ایالات متحدۀ آمریکا، با تکیۀ بر آرای دیگر مستشرقان، تبیین و تحلیل شده است. برونداد پژوهش حاکی است که این رویکرد با پیش‌فرض‌هایی متأثر از پارادایم‌های فکری- علمیِ رایج در غرب و نقد متون عهدینی، وارد حوزۀ قرآن‌پژوهی شده و غالباً همان نگاه عهدینی را بدون توجه به تفاوت‌های ماهوی و زمینه‌ای قرآنِ وحیانی با متون عهدینِ تحریف‌شده، به قرآن داشته‌ و با نادیده‌گرفتن روایت مستدل اسلامی دربارۀ اعتبار و وثاقت متون اسلامی، قرآن را به مثابۀ متنی بشری تلقی کرده و رویکرد مبتنی بر جهان‌بینی مادی و خاصِ متون بشری و نیز تطبیق‌یافته بر متون عهدینی را بر آن تحمیل کرده است. پیش‌فرض‌ها و روش تحقیق این رویکرد با نقدهای جدی محافل قرآن‌پژوهی مواجه شده و مورد بازنگری قرار گرفته که سستی و بی‌پایگی آرای تشکیکیِ آن را به نشان داده است.

ابوطالب از محوری‌‌ترین شخصیت‌‌های تاریخ اسلام است که در بسیاری از وقایع عصر پیامبر (ص) به‌‌ویژه در دوره بعثت تأثیرگذار بوده است. به نظر می‌‌رسد شناخت نقش ایشان در تحولات دوره بعثت، معیاری برای شناخت جایگاه خاندان پیامبر (ص) در به ثمر نشستن رسالت است. مسئله اصلی پژوهش این است که نویسندگان دایرة‌المعارف اسلام چاپ لیدن که مشهورترین و کامل‌‌ترین دایرة‌المعارف موجود درباره اسلام است، چه تصویری از ابوطالب نشان می‌‌دهد. در این مقاله با بررسی محتوای ویرایش‌‌های سه‌‌گانه ابوطالب که به قلم بوهل، وات و روبین نوشته شده، نشان داده شد که هیچ‌کدام از این سه مقاله چنان‌که بایسته است دایرة‌المعارفی نیستند. این مقالات نه‌تنها از منابع مناسب و پژوهش‌‌های مسلمانان به‌ویژه شیعیان استفاده نکرده‌اند، بلکه حتی بازتاب‌دهنده آثار و پژوهش‌‌های غربی‌‌ها درباره ابوطالب نیستند. این مقالات به صورتی کاملاً محسوس متمایل به اندیشه‌‌ها و آرای اهل سنت است؛ درحالی‌‌که هدف اصلی مقالات دایرة‌المعارفی، دوری از جانبداری‌‌های فرقه‌‌ای و ساماندهی و بازتاب آخرین و مهم‌ترین اطلاعات موجود از آن مدخل در پژوهش‌‌های انجام‌شده ‌‌است.

سیره‌شناسی و پژوهش در باورهای دینی و مقدسات مسلمانان از مهم‌ترین بخش‌های اسلام‌شناسی به شمار می‌رود که از قرن شانزدهم با مطالعه بر روی متون اسلامی سده نخست هجری در فرانسه آغاز شد. زندگی پیامبر اکرم (ص) و خاندان وی از بخش‌های محوری این دسته از مطالعات به شمار می‌رود که در ادبیات مطالعاتی مغرب‌زمین به مطالعات «سیره» شهرت دارد. شارل ویرولود در قامت باستان‌شناسی مشهور، پس از بازدید از ایران و آشنایی با مذهب تشیع، به مطالعات شیعه‌شناسی نیز علاقه‌مند شده و دست به تألیف در این باب زده است. در این مقاله، به روش تحلیل محتوای کیفی به تبیین و نقد شیعه‌شناسی او، خاصه دیدگاه‌های او درباره حضرت زهرا از خلال مقاله‌اش تحت عنوانِ «اسطوره فاطمه، دختر محمد (ص)» پرداخته‌ایم. بازخوانی اثر ویرولود نشان می‌دهد او در غیر حوزه تخصصی خویش وارد شده و درنتیجه، در روش مطالعه و تحقیق، استفاده از منابع و تکیه بر تحلیل‌ها، تبیین‌ها و پیش‌فرض‌ها دچار اشکال جدی است. گواه این امر تکیه زیاد او بر نقل‌های عامیانه شیعه، به‌ جای مراجعه به متون دسته‌اول این مکتب است؛ مسئله‌ای که همراه با تحلیل‌های عجولانه، سطحی و مبتنی بر پیش‌فرض‌های ذهنی، اثرش را در زمره آثار غیرعلمی و دسته‌چندم در شیعه‌شناسی قرار داده است.

بحث از مصدر قرآن کریم سابقه‌ای دیرینه دارد، چنان‌که تمام قرآن‌پژوهان مسلمان معتقد به وحیانی و الهی‌بودن قرآن هستند. با این حال بسیاری از خاورشناسان خاستگاه آیات و سوره‌های قرآن را وحیانی نمی‌دانند، بلکه متأثر از فرهنگ زمانه و برگرفته از کتب آسمانی پیشین یا مصادر شفاهی می‌پندارند. مقاله پیش رو با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به نقد دیدگاه مستشرقانی از قبیل نولدکه، بروکلمان، ریچارد بل و لوکسنبرگ در این زمینه پرداخته و آن را با دیدگاه خاورشناس مثبت‌نگری به نام نویورت مقایسه کرده است. اشکال مشترک دیدگاه اکثر مستشرقان این است که به دلیل تشابهی که میان قرآن و مکتوبات یهودی ـ مسیحی وجود دارد، بسیاری از معارف و قصص قرآن را برگرفته از این متون و مکتوبات می‌دانند. در این پژوهش همچنین دیدگاه مشهور مستشرقان از طریق رویکرد روش‌شناختی و زبان‌شناختی آنجلیکا نویورت در کانون نقد و بررسی قرار گرفته و روشن شده که او با استفاده از روش تاریخی- انتقادی و فیلولوژی و نیز روش‌های نقادی کتاب مقدس، در تبیین دیدگاه و خوانش جدید از قرآن کوشیده و بر اساس پذیرش اصالت قرآن به نتایج مهمی دست یافته است.

مطالعه قرآن به منزله اثری ادبی رویکرد نویورت در تحلیل متن قرآن است. وی بررسی دقیق ساختارها و محتوای قرآن را لازمه تبیین جایگاه قرآن در میان متون مقدس و نیز در میان مسلمانان می داند. رابطه فرم و محتوا در قرآن و بیان ویژگی های آن در بستر تاریخی و بیان چگونگی شکل گیری این رابطه موضوعی است که مورد توجه نویورت بوده است. رویکرد ادبی وی بر مبنای نظریة ارتباطی است. نویورت قرآن را متنی ارتباطی و در تعامل با بستر و بافت تاریخی زمانش و در عین حال متنی مستقل و پویا می داند که توانسته به اهداف الهیاتی اش دست یابد. در این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی رویکرد و روش نویورت در مطالعه قرآن تبیین شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که نویورت برای دستیابی به فرایند ارتباطی قرآن از روش تحلیل گفتمان بهره برده است.تحلیل گفتمان بستر مناسبی برای تحلیل فرایندهای ارتباطی است و نویورت در تحلیل موفقیت قرآن در ایجاد ارتباط با مخاطبانش از آن بهره برده است