جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظام تعریف در اندیشه فیلسوفان مشایی بر اصول و مبانی زیر استوار است: الف) امکان شناخت ذاتیات اشیا؛ ب)پذیرش نظام مقولات عشر ارسطویی؛ ج) پذیرش نظام مبحث ماده و صورت ارسطویی. نظام تعریف مشایی از سوی صاحب نظرانی همچون فارابی و سهروردی نقد شده است. سهروردی شناخت ذاتیات اشیا را ناممکن دانسته و به تصریحات فیلسوفان، استشهاد می کند. همچنین با طرح دیدگاه شهود، ملاک بداهت را شهود حسّی و قلبی به شمار آورده و نظام مقولات عشر و ماده و صورت ارسطویی را نیز مورد نقد قرار می دهد. سهروردی پس از نقد نظام تعریف ارسطویی، به ارائه دیدگاه خود مبنی بر «تعریف مفهومی» پرداخته، آن را در علوم بسیار سودمند می داند. تعریف مفهومی در برابر تعریف حقیقی نفس الامری قرار داشته و برخلاف آن، ناظر به ذاتیات نفس الامری اشیا نبوده، بلکه تنها در پی ارائه ذاتیات مفهوم مورد تعریف است. ارزیابی نظام تعریف مشایی و نظام تعریف سهروردی و بیان کاستی های آنها نیز در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است.

تقسیم علم به بدیهی و نظری و لزوم منتهی شدن نظری به بدیهی، از سخنان رایج در دانش منطق است. بداهت و اکتساب را گاهی در ماده علم و گاهی در صورت علم مطرح می کنند. بدیهی در ماده را به علمی که حصول آن نیازمند تفکر نیست و نظری را به علمی که حصول آن نیازمند تفکر است، تعریف می کنند. منطق دانان گر چه در وجود تصور نظری، نیز در مصادیق تصدیق بدیهی، اختلاف هایی دارند، اما در تعریف علم بدیهی و نظری اختلافی ندارند. گرچه بدیهی و کسبی در صورت تفکر را مطرح کرده اند، معنای محصل و ملاک معینی از سخنان آنها در این مسئله به دست نمی آید. در این میان، ملاک بدیهی و کسبی در صورت علم تصوری، یعنی تعاریف و حدود و رسوم، هیچ تبیینی نیافته اند؛ گر چه بدیهی و کسبی در صورت استدلال را گاهی به بیّن و غیربیّن بودن انتاج، تفسیر کرده اند. در این پژوهش به بررسی معنای بداهت و اکتساب در صورت تفکر و به ویژه در صورت استدلال می پردازیم و در پایان به این نتیجه می رسیم که اکتساب در صورت فکر و استدلال، ملاک و معنایی ندارد و همه صورت های فکر و استدلال، صورت هایی بدیهی اند.

چکیده تناقض باوری[1] دیدگاهی است که پاره ای از تناقضات را صادق می داند. این دیدگاه که بیشتر با نام گراهام پریست[2] همراه است، یکی از بنیادی ترین و اساسی ترین اصول، یعنی اصل عدم تناقض[3] را انکار می کند؛ در حالی که از زمان ارسطو بیشتر فیلسوفان معتقد بودند که این اصل اساسی ترین اصل در اندیشه بشر و نخستین پایه در سازمان فکری وی است. به باور پریست، هیچ دلیل قاطعی برای پذیرش اصل عدم تناقض وجود ندارد. از این رو در پاره ای موارد می توان وجود تناقض را پذیرفت. او برای تقویت مدعای خود به شواهدی روی می آورد که می توان آنها را به سه دسته تاریخی، تجربی و عقلی تقسیم کرد. نوشتار پیش رو، نخست به بیان شواهد تجربی و عقلی پرداخته و سپس نقد های مربوط به ادعای تناقض باوری را شرح داده و مورد ارزیابی قرار می دهد.

برهان بر دو نوع لمّ و انّ است؛ تفاوت آنها در این است که در لمّ، حدّ وسط هم علت اثبات و هم علت ثبوت نتیجه است اما در برهان انّ، حدّ وسط تنها علت اثبات نتیجه است. از آنجا که شرط برهان لمّ این است که حدّ وسط علت وجود اکبر در اصغر باشد، نه علت وجود خود اکبر، برهان لمّ به چهارگونه تقسیم می شود که نتیجه همه آنها یقین تام و زوال ناپذیر است. برهان انّ به دو گونه انّ مطلق و دلیل است و اینکه این دو برهان، مفید یقین تام و زوال ناپذیر نیستند، سبب نمی شود برهان شمرده نشوند. با تبیین این مباحث آشکار می شود که تقسیم مطرح از سوی فارابی درباره برهان و نیز تعریف ملاصدرا از برهان لمّ پذیرفتنی نیست. این نوشتار دربردارنده مطالب دیگر درباره ماهیت برهان لمّ و انّ است که کمتر به آنها توجه شده است: 1. التفات به اشکالاتی درباره برخی اقسام برهان و ارتباطشان با یکدیگر و پاسخ به آنها؛ 2. بیان ارتباط حدّ وسط با حدّ اصغر در برهان لمّ و انّ؛ 3. توضیح عقلی بودن حصر برهان در لمّ، انّ دلیل و انّ مطلق؛ 4. بررسی دیدگاه ملاصدرا درباره حقیقت حدّ وسط ـ یعنی موجود مجرد نوری ـ در برهان.

صعود معرفتی مبحثی است که هم در قلمرو تصدیقات یا گزاره ها قابل طرح و پژوهش است و هم در محدوده تصورات یا مفاهیم. در این نوشتار تنها به بحث درباره محدوده تصدیقات یا گزاره ها می پردازیم. این مبحث که از مهم ترین مباحث معرفت شناسی معاصر است، هم اکنون در کانون توجه معرفت شناسان قرار دارد. در این مبحث، پس از تعریف اصطلاح صعود معرفتی، از یک سو درباره این مهم کاوش می شود که شیوه ها و راه های دستیابی به معرفت های حصولی نظری چیست؟ تاکنون چه راه ها یا شیوه هایی برای دستیابی به این هدف مهم، عرضه و طرح شده است؟ و از سوی دیگر، در این باره بحث می شود که آیا روش ها و شیوه های گوناگونی از استدلال که از گذشته ای بس دور در منطق صوری مطرح و عرضه شده اند، برای صعود معرفتی کفایت می کنند یا لازم است شیوه های دیگری بر آنها افزوده شود؟

چیستی منطق از دیرباز مورد کنکاش اندیشمندان بوده است و از زمان ارسطو که برای نخستین بار فرم صورت بندی شده ای از قیاس ارائه شد تا به امروز که منطق های مختلفی پی ریزی شده است که به نوعی از منطق ریاضی الگوبرداری می کند، بیشتر منطق دانان در آرزوی یافتن منطقی کلی هستند. اما در این میان استفان تولمین با تأثیری که از ویتگنشتاین متأخر گرفته، به جدال با این رویکرد می پردازد و مدلی از منطق ارائه می دهد که توجه به باور عموم مردم و مباحثات روزمره را جدی می گیرد و در این میان با انتقاد از منطق کلاسیک باور دارد که چنین منطق هایی هیچ جایی در زندگی روزمره مردم ندارند. در این مقاله به بررسی انتقادهای ویتگنشتاینی تولمین به منطق کلاسیک، به انضمام شرح مدل منطقی وی می پردازیم.

نجم الدین کاتبی قزوینی، حکیم و منطق دان برجسته قرن هفتم هجری، نقش بسیار مؤثری در رشد و بالندگی مکتب منطقی سینوی در جهان اسلام دارد. شناخت آرای منطقی او، در فهم آرا و روش های منطقی منطق دانان پس از وی، بسیار مهم است. او افزون بر بسط و گسترش پاره ای از نوآوری های ابن سینا، از آرای منطقی خاصی برخوردار است. دنباله روی از نظام منطق نگاری ابن سینا، مرکب انگاری تصدیق، نفی بدیهی انگاری همه تصورات و استغنای آن از مطلق اکتساب، تشکیک در تلازم طرفینی دلالت مطابقه و التزام، ارجاع وحدت های هشت گانه در شرایط تناقض به دو وحدت، و کشف قضیه طبیعیه و اعتبار مستقل آن به عنوان قضیه ای خاص، از جمله اندیشه های منطقی علامه حکیم کاتبی قزوینی است که در این نوشتار به طرح و بررسی آنها می پردازیم.